برگرفته از روزنامه اطلاعات
آبهای جاری در محدودهٔ بین رودخانه شفارود در غرب و دره سفید رود در شرق از حوزه‌‌های آبریز کاسه‌‌ای شکل دامنه‌های شمالی البرز به طرف تالاب انزلی سرازیر میشوند. عمده رودخانههای مشروب کننده تالاب از کوه‌‌های تالش سرچشمه می‌گیرند و در مسیر پرشیب خود به دشت رسیده و به تالاب منتهی میشوند. دیگر جریانات آبی ورودی آبهای اضافی و مازاد مزارع تحت آبیاری را حمل می‌‌کنند. زهکش‌های مزبور بیشتر در شرق تالاب انزلی واقع و برخی از آنها در منتهی الیه شبکه آبیاری و پاره‌‌ای، ادامه آبهای آبیاری هستند که قبل از رسیدن به تالاب، آب آنها در نیزارهای اراضی حاشیه پخش و انتشار یافته و فاقد مسیر اصلی میشوند. رودخانههای منطقه فومنات که عمده ترین واردات آبی تأمین کننده تالاب انزلی به شمار می‌‌روند، پس از عبور از دره‌‌های تنگ و باریک و سنگی به مناطق دشتی می‌رسند و با انشعابات حاصله در آنها، در اراضی پست حاشیه تالاب به یکدیگر متصل و به صورت مجاری آبی وارد آن میشوند. رودخانههای این منطقه در ابتدای مسیر خود، در اراضی با شیب بسیار زیاد (در مناطق کوهستانی) سپس در دره‌‌های آبرفتی عریض با عمق کم جریان دارند و پس از عبور از مسیر تنگ مارن‌های ساحلی در دشت رسوبی در مسیرهایی با دیواره بلند جاری میشوند.
گیاهان تالاب
محیط زیست تالاب بین‌المللی انزلی دارای شرایط ویژهای است. گیاهان، جانوران، شکل بستر تالاب، ارتباط آن با دریا و رژیم رودها باعث به وجود آمدن اکولوژی ویژهای شد که تالاب را در جهان بی نظیر کرده است. گیاهان تالاب به سه دسته غوطه‌ور، گیاهان شناور و گیاهان حاشیه‌ای تقسیم می‌شود، گیاهان غوطه‌ور مثل جلبک سبز آبزی، جلبک سبز، گوشاب شانهای، والیس نریای پیچیده، هیدری لاورتیسیلاتا (هزاربرگ)، سراتوفیلوم شناور، میریوفیلوم، ناجس مینور و گیاهان شناور مثل اوتیکولاریا، سالوین، هیدروکاریس (زیورآب)، عدسک سرنیزه ای، عدسک آبی چند ریشه ای، تراپا، مریم آبی، علف هفت پهن، علف هفت بند دورگ، پوتاموژتون، اسپیرودلا، نیلوفر آبی، لاله مرداب (سل باقالی) است. همچنین گیاهان حاشیه‌ای شامل لوئی پهن، اسپرغان، سغد سلطانی، نی، سیرپوس می‌شود. معروف ترین گیاه تالاب انزلی که شهرت جهانی دارد «لاله تالابی» است، به این دلیل تالاب بین‌المللی را «تالاب لاله مردابی» نیز می‌گویند. «لاله تالابی» یا «نیلوفر آبی» همراه «نیلوفر سفید» از جمله گیاهان آبزی و شناور با اهمیت اکولوژیکی فراوان، بومی تالاب‌ها و آبگیرهای استان گیلان است. فصل رویش آنها تابستان از اواخر تیرماه تا اواسط شهریور ماه و از گونه‌های گیاهی حمایت شده هستند که کندن و از بین بردن آنها جرم و مشمول جریمه و تعقیب قضایی است. نیلوفر آبی یا لاله تالابی در تالاب انزلی در محدوده پناهگاه‌های حیات وحش سلکه و سرخانکل و منطقه سیاه کشیم به وفور در کلنی‌های بزرگ دیده می‌شود که از لحاظ جلب توریست دارای اهمیت فراوان است.
نیلوفر سفید معمولاً در تالاب‌ها و آبگیرهای شرق گیلان و آن هم به دلیل وجود منابع آب شیرین فراوان در این مناطق، بیشتر از جاهای دیگر گیلان رشد و نمو دارد در حالی که لاله تالابی در هر دو محیط آبی شور و شیرین توانایی زیستن دارد.گفتنی است، در کتاب تالاب انزلی تالیف «برهان ریاضی» آمده است: «لاله مردابی در زبان علمی (نلومبیوم کاسپیکوم Nelumbium capsicum نامیده می‌شود. برگ‌های لاله مردابی برآمده از آب، مدور قلبی شکل، بسیار بزرگ تا قطر 60 سانتی متر به رنگ سبز متمایل به آبی با کناره کامل و گل‌های درشت (تا قطر 20 سانتی متر) با گلبرگ‌های صورتی رنگ ضخیم و فراوان است.»
لاله مردابی به صورت پراکنده در اجتماعات کوچکی که از یک سو منتهی به نیزار و از سوی دیگر به آب باز یا جوامع گیاهان شناور و غوطه ور، قرار دارد. گل‌های زیبای لاله مردابی از اردیبهشت تا مرداد ماه می‌روید. به نظر می‌رسد «قو» علاقه زیادی به تغذیه از دانه این گیاه دارد به طوری که اغلب در فصل زمستان این پرنده در رویشگاه‌های لاله مردابی دیده می‌شود. برخی افراد محلی بذرهای این گیاه را که در گویش گیلکی به آن «سله باقلا» (باقلای آبگیر) گفته می‌شود چیده و به عنوان پسته دریایی در معرض فروش قرار می‌دهند. ایرانیان باستان اهمیت ویژهای برای لاله و نیلوفر تالاب قائل بودند و آثار آن در تخت جمشید و سنگ نوشته‌ها پیدا است.
لاله مردابی و نیلوفر تالابی در تجزیه مواد شیمیایی تالاب نقش مؤثری دارند و کاهش کلونی آنها آلودگی‌های زیست محیطی تالاب انزلی را افزایش می‌‌دهد. متأسفانه این دو گونه گیاه مورد بی‌‌مهری قرار گرفته‌اند و چیدن و برداشتن آنها از تالاب توسط بازدیدکنندگان، این گونه‌‌ها را مورد تهدید قرار داده است. رسوبات و آلاینده‌های فراوان از بلاهای تالاب سوز است که کاهش لاله‌ها و نیلوفرتالابی تهدیدات زیست محیطی بیشتری را به تالاب وارد می‌‌کنند و باید توجه داشت با حفظ این گیاهان به پایش و کاهش آلودگی تالاب کمک می‌شود. یکی دیگر از صدمات به گل لاله و نیلوفر تالابی فروش «پسته تالابی» در بازار است که عامل تولید مثل این گیاه به شمار میرود. هر قدر که این پسته‌های تالابی که تولید مثل این گیاه را برعهده دارد، بیشتر برداشت شود، جمعیت و کلونی‌های باشکوه این گیاهان رو به کاهش میرود و علاوه بر محرومیت از دیدن این گل‌های زیبا و ارزشمند شاهد وضعیت بدتر تالاب انزلی خواهیم بود.
«آزولا» Azolla filiculoides یک علف هرز مهم آبزی شناور به شمار میرود که سطح وسیعی از تالاب انزلی را اشغال کرده است. رشد بیش از اندازه این گیاه در تالاب انزلی، موجب دخالت در استفاده از منابع آب توسط انسان، تأثیر نامطلوب بر کیفیت آب و ایجاد مشکلات اکولوژیکی بر سایر گونه‌های گیاهی و جانوری شده است. علف هرز آزولا با رشد سریع و زمان کوتاه دو برابر شدن، دارای قدرت رقابت بالایی برای حذف سایر گونه‌های شناور نظیر «عدسک آبی» است. با افزایش درجه حرارت و غلظت فسفر، رشد آزولا افزایش و زمان دوبرابر شدن آن کاهش مییابد. جلوگیری سریع از ورود فاضلاب‌ها به آبگیرهای شمالی دارای آزولا، عامل اساسی در کاهش معنی دار رشد این گیاه محسوب می‌شود.
«آزولا» یک گیاه غیربومی با پرده‌ای به ضخامت 10 سانتی متر است که تراز تالاب انزلی را پوشانده و از رسیدن نور خورشید به لایه‌‌های زیرین آب، جلوگیری می‌کند. به طوری که اگر برای ریشه کن کردن جلبک «آزولا» به روش مکانیکی سرمایه گذاری شود، باقیمانده جلبک‌ها را تالاب (به گونه‌ای خودجوش) به کمک سیلاب‌های فصلی، در دریا تخلیه می‌کند و با این کار برای مدت زمانی از چنگ این پدیده ویرانگر، رهایی مییابد.
آزولا سال‌ها پیش به این علت در تالاب رها شد تا به واسطه رشد خوب و ارزش تغذیه‌ای بالا به عنوان علوفه برای دام‌‌ها استحصال شود اما نه فقط آزولا منفعتی برای دامداران حاشیه تالاب نداشت بلکه همچون طنابی در گردن تالاب شد که راه نفس کشیدن را بر آن بست. نبود رقیب غذایی و دشمن طبیعی برای آزولا که از جنوب شرقی آسیا آمده بود، موجب شد تا در چشم بر هم زدنی تمامی عرصه آبی تالاب پوشیده از آزولا شود و نیز وجود فاضلاب و غنی بودن آب شرایط را برای شکوفایی و رشد بیش از حد آن فراهم ساخت.
پوشیده شدن سطح آب از آزولا، لایه‌ای نفوذ ناپذیر را به وجود آورد که تبادل اکسیژن را بین هوا و آب تالاب مختل کرد در نتیجه آبزیان تالابی با کمبود اکسیژن مواجه شدند و بسیاری از این آبزیان مانند انواع ماهی شامل اردک ماهی، سوف، سیم در اثر کمبود اکسیژن تلف شدند. سال‌ها قبل، گرفتن اردک ماهی و سوف برای ماهیگیران امری عادی بود اما اکنون معجزه است.
رویش گیاهان آبزی در تالاب، امری طبیعی به شمار میرود و در حالت مخصوص شرایط تالابی به علت ورود رسوبات ریز دانه و مواد معلق در آب رودخانه سفید رود از شبکه آبیاری و شسته شدن کوه‌‌های حاصلخیز داخل مزارع در مواقع باران‌‌های شدید فصلی و وارد شدن این مواد با زهکشی طبیعی و شبکه آبیاری به داخل تالاب به رویش آنان توان بیشتری می‌‌دهد.
گیاهان غوطه ور که بخش اعظم رویشی و تولید مثلی این گیاهان به حالت غوطه ور است و در سطح آب گل می‌دهند. عمده‌ترین این گیاهان عبارت هستند از: جلبک سبز آبی، جلبک سبز، گوشاب شانهای و الیس نریای پیچیده، هزار برگ، هزار برگ سنبله‌ای و پریوش کوچک.
گیاهان شناور در بیشتر نقاط تالاب به صورت پوشش یکپارچه سطح آب را پوشانده اند. ریشه آنها در داخل آب و ساقه و برگها به ویژه برگها و گل در خارج از آب قرار دارند ولی به طور شناور هستند. محل تجمع آنها اغلب در قسمت‌های آرام آب است.
این گیاهان عبارت هستند از: سرخس آبزی، علف قورباغه ای، عدسک سرنیزه ای، عدسک آبی چند ریشه ای، مریم آبی، علف هفت بند پهن، نیلوفر آبی و لاله مردابی.
گیاهان نیمه شناور ـ بخش اصلی رویش و تولید مثل آنها در خارج از آب قرار دارد مانند: لویی پهن، اسپرغان، سغد سلطانی، نی (بوریا)، پیاز آبی.
دیگر گیاهان آبزی عبارت هستند از: گوشاب شانه ای، تیرکمان آبی، بارهنگ آبی و دم اسب.
ادامه دارد...
مرتضی جوهری