گردشگری

«شهریار» زمردین نگین تهران

گزارش از سعیده پراش
عکس از علی بیات

ایران دورت بگردم - شهریارگردی 1

ایران دورت بگردم - شهریارگردی 2

ایران دورت بگردم - صخره‌کندهای کفترلی شهریار 1

ایران دورت بگردم - صخره‌کندهای کفترلی شهریار 2

نگارخانه صخره‌کندهای کفترلی شهریار

گزارش سفر به صخره کندهای کفترلی شهریار

شهریار شهری 4000ساله

بنای خشتی ناشناخته تهران زیر خروارها خاک

«جوقین» خسارت نمی‌گیرد

 

یکی از با ارزش‌ترین زمینه‌هایی که پیشرفت را در پی دارد آگاهی یک ملت از گذشتۀ تاریخی خویش است. شناخت ریشه‌های تاریخی و فرهنگی یک کشور راه دگرگونی آینده را هموار می‌سازد. ایران در جایگاه یک کشور کهن با جغرافیای ویژه‌اش در جهان (‌پیوند میان خاور(شرق) و باختر(غرب)) نباید از مطالعات تاریخی و فرهنگی و آموزش آن به نسل جوان غافل بماند چه بسا این غفلت به تکرار پیوستۀ تاریخ بی‌انجامد.

این سرزمین پهناور در برگیرندۀ ملتی است که در یک روند تاریخی واجتماعی کهن زمینه‌ساز مانایی و پایداری چندین هزار ساله‌اش شده‌اند. سرزمینی که هر گوشه‌اش در برگیرنده‌ی تمدنی کهن است از بلندای زاگرس تا جیرفت کرمان و از شهر سوخته تا تپه‌های سیلک.

شناخت پیشینه‌ی تاریخی و باستان‌شناسی چنین کشوری و سپردن آن به نسل آینده گام با ارزشی در راه پیشرفت (توسعه) و دگرگونی است. یکی از گستره‌های کهن این سرزمین باستانی با پیشینه تمدنی ده هزار ساله شهرستان «شهریار» در باختر استان تهران است. در کتاب «کرج‌نامک» این‌گونه آمده که شهریار به‌ گمان فراوان از مرکزهای بزرگ و مهم باستان بوده که در اوستا هم ازآن یاد شده است. با توجه به این‌که در نوشته‌های تاریخی دیگر شهریار با نام‌هایی مانند ری‌شهر نامیده شده (از بخش‌های تاریخی سرزمین ری) ونیز دیرینگی ری و ورامین در درازای تاریخ بر همگان روشن است؛ این نظریه دور نمی‌نمایاند. هنوز هم شهریار، ری و ورامین از گستره‌های بسیار پربار هستند و همین ویژگی در درازای تاریخ زمینه‌ساز رونق اقتصادی، اجتماعی و سیاسی‌شان شده است. در یافته‌های باستان شناسی شهریار آثاری از دوره‌ی نوسنگی به دست آمده که نشان می‌دهد این منطقه از ده‌هزار سال پیش جایگاه با ارزشی برای زیست‌گاه انسان بوده است این مهم شهریار را در شمار زیست‌گاه انسانی مهم در فلات مرکزی ایران در می‌آورد.

دربارۀ واژه شهریار به نظر می‌رسد این واژه برگرفته از «شتتره‌دار» به معنای دارنده‌ی شهر است. با نگاهی به واژه‌ی یار در ادب فارسی که معنای دارنده را نیز دارد و شهر که معنای ملک و سرزمین نیز دارد (مانند واژه‌ی «ایران‌شهر») این دیدگاه درست می‌نمایاند. شهریار این زمردین نگین استان تهران چه از دیدگاه پوشش گیاهی و چه پیشینه تاریخی یکی از گستره‌های با ارزش سرزمین کهن‌مان ایران است که با دارا بودن ویژگی‌های فراوان مورد بی مهری گردش‌گران قرار گرفته است. باتلاش‌ها و دلسوزی‌های فراوان آقای ستایش‌راد رئیس میراث فرهنگی شهریار تا کنون جایگاه ارزنده‌ای برای نگه‌داری اشیا به دست آمده از شهرستان شهریار وجود ندارد. و بسیاری از نمونه‌‌های ارزنده در این سازمان بدون بهره‌برداری نگه‌داری می‌شود. از تپه‌ها و جایگاه‌های تاریخی شهریار می‌توان به قره تپه شش‌هزار ساله، تپه سینک دو هزار ساله، آتشکده تخت رستم از دوره‌ی ساسانی، زمین باستانی بابا سلمان از دوره‌ی آهن، تپه بالابان (با آنکه در سازمان میراث فرهنگی ثبت شده یک شرکت خصوصی به آن دست اندازی کرده)، تپه‌جوقین (ساسانی)، ترپاق‌تپه، تپه‌رزکان، قلعه ویره، قلعه چهل‌دختر ساسانی یاد کرد. همچنین 16 قلعه‌روستا در این شهر دیده می‌شده که 4تای آن با شهرک‌سازی از میان رفته است.

 

تنگ شیشه‌ای با چهره‌ی زن (دوره‌ی ساسانی)

 

پرنده‌ی مفرغی

 

تندیس سنگی مرد با ابزاری در دست

 

بنای بازسازی شده با کاربری نامشخص از دوره‌ی سلجوقی

 

قلعه روستای تپه جوقین

 

ابزار با کاربری نامشخص (مُهر یا آیینی یا سرگرمی)

 

ظرف سفالی (دوره‌ی ساسانی)

 

 

از آثار شگفت انگیز شهریار می توان به صخره کندهای کفترلو اشاره کرد، صخره کندها یا نقش های مخطط کفترلو در دشت اختر آباد (دشت شقایق) در 40 کیلومتری غرب شهرستان شهریار  قرار دارد.

نگاهی گذرا به جغرافیای طبیعی دشت اختر آباد با رود های خشک شده فراوان خبر از سرزمین حاصلخیزی در روزگار گذشته دارد. با توجه به شکل گیری تمدن ها پیرامون آب و مناطق حاصلخیز نباید به راحتی از کوه کفترلو و نقوش مخطط آن گذشت.

این کوه از جنس سنگ های آتشفشانی با صخره های زرشکی متمایل به قهوه ای (سنگ خارای الوند) است که شرایط طبیعی،هوازدگی و عوامل انسانی در شکستگی و فرسایش آن موثر بوده.قدمت این صخره کند ها را به گفته کارشناسان می توان تا 5000 سال تخمین زد و چیزی حدود 15 نشان یا کتیبه را بین این صخره ها می توان شناسایی کرد.

کفترلو سومین نمونه از صخره کند های یافت شده در ایران است پس از لوح های آجری کشف شده در شوش و صخره کند "کن چرمی"در شرق کردستان و شمال شهر بیجار، که با وجود نقاط مشترک بین این نقش کندها، تفاوت هایی هم در صخره کند های کفترلو وجود دارد بنابراین شناسایی خطوط و نقوش کفترلو شاید بتواند در شناسایی خطوط "ایرانی مقدم" کار آمد باشد.ارزش این خطوط و نشان ها و نقش کند ها در ردیابی تکامل "خط ایرانی "است گو اینکه این خطوط و نشان ها می تواند در شناخت آیین های "شادی"، "سوگ" ،"نیایش" (نذورات و قربانی) و تابو ها(دایره ممنوعیت و حرام ) یاری رسان باشند.

شهریار همچون نگین زمردین بر انگشتری تهران می درخشد اما با همه توان ها و قابلیت های تاریخی و فرهنگی مورد بی مهری جاذبه های گردشگری است.کفترلو و سایر آثار و بناهای تاریخی افزون بر گمنامی از حفاظت مناسبی برخوردار نیستند و چه بسا در حریم کارخانه ها و زمین های کشاورزی در معرض نابودی روز افزون قرار گرفته اند.

بازدید گروهی از دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران در فروردین 1394 به یاری تلاش ها و پیگیری های اداری پیوسته جناب آقای فرشید ستایش راد؛ رییس میراث فرهنگی شهرستان شهریار، آقای محسن ابراهیمی کارشناس روابط عمومی فرمانداری و آقای فرامرز نوروزی کارشناس باستان شناسی فراهم شد. اینگونه مهرورزی ها با دوستداران فرهنگ و تاریخ این سرزمین کهن جای تقدیر و سپاسگزاری فراوان دارد.

 

با سپاس از رییس میراث فرهنگی شهرستان شهریار آقای ستایش‌راد، آقای محسن ابراهیمی کارشناس روابط عمومی فرمانداری و آقای فرامرز نوروزی کارشناس باستان‌شناسی و آثار تاریخی.

 

صخره‌کندهای کفترلی شهریار (عکس از علیرضا حکیمی)

 

_______________________________________________________________________

معرفی مختصری از آثار تاریخی شهرستان شهریار به کوشش آقای فرامرز نوروزی کارشناس باستان‌شناسی و آثار تاریخی دفتر میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان شهریار

1- تخت رستم

کوه تخت رستم با ارتفاع 1318 متر در کنار ارتفات غرب روستای قجر شهرستان شهریار قرار دارد.این کوه مخروطی شکل بارزترین ویژگی طبیعی و باستانی در غرب شهرستان شهریار می باشد و به مناسبت اثر باستانی واقع در دامنه ی آن کوه ،تخت رستم نامیده شده است.بقایای یک آتشکده ساسانی در دامنه کوه دیده می شود. از لحاظ زمین شناسی از سنگ های آتشفشانی دارای رگه های کوارتز ، سنگ یشم سرخ ،سنگ مرمر سبز و عقیق تشکیل شده است آثار باستانی تخت رستم عبارت است از :یک سکوی سنگی بزرگ ، بقایای بنای یک چهار طاقی کوچک بر دامنه ی شرقی و آثار یک سکوی سنگی کوچک در نوک قله ی کوه ،با توجه به ویژگی های ساختاری سه اثر معماری کوه تخت رستم باید گفت هر سه اثر دارای ماهیت واحد و مجموعه ای جداناپذیر هستند.
این بنا متعلق به عصر ساسانیان بوده و هدف از ساخت آن برگزاری مراسم زردشتیان بوده است. این اثر ارزشمند به شماره 303 در سال 1316 به ثبت آثار ملی رسیده است


2- قلعه دهشاد

قلعه دهشاد كه شاید تنها قلعه روستای استان تهران است كه كماكان سكونت در آن ادامه دارد. این بنای تاریخی در روستای دهشاد پایین شهرستان شهریار قرار دارد و وسعتی در حدود800/13 متر مربع دارد. در چهار گوشۀ بنا چهار برج دیده بانی و در ضلع شرقی یك در ورودی با سردری مرتفع به شكل ذوذنقه ای واز آجركه دارای دو طاق نما در دو طرف می باشدساخته شده است.باروی قلعه8/5 متر ارتفاع دارد واز گل چینه ای به ضخامت 55سانتی متر وكنگره های دایره ای شكل ساخته شده است.. سردر آجری بنا در دوره قاجار ساخته شده بنابراین خود قلعه احتمالاً قبل از دوره قاجار و یا اوایل این دوره ساخته شده است


3- برج مقبره بابا محمود

برج مقبره بابا محمود یکی از مقابر منحصر به فرد استان تهران است که در جنوب غربی شهر شهریار ، محله قصطانک شهر وحیدیه قراردارد. برج مقبره بابامحمود بنائی است كه یكپارچه از خشتهائی به ابعاد 26*26*6 برآمده و شكل هندسی آن استوانۀ مایل به مخروطی است كه قطر خارجی قاعده آن 5/10متر است و هرچه بالاتر میرود از قطر آن كاسته میشود. بنا فاقد پوشش است، و پیدا نیست از چه تاریخی پوشش آن فرو ریخته. بنای مدور برج مقبره با ارتفاع بیش از 15 متر از سطح زمین با مصالح خشت و گل ساخته شده است. در داخل بنا محرابی به سمت قبله ساخته شده که از سطح زمین حدود 5/1 متر ارتفاع دارد.این بنادر دورۀ سلجوقی ساخته شده است.


4-تپه جوقین

تپه جوقین در واقع یک اثر اثر معماری است که شبیه به قلعه بزرگ است و در اثر فرسایش به صورت تپه درآمده است. این تپه در شهر جدید وحیدیه و درست روبروی شهرداری وحیدیه واقع شده است ، اشیاء و آثاری که از اطراف این تپه و از حفاریهای غیر مجاز در این تپه به دست آمده نشان می دهد که این تپه یک قلعه نظامی مربوط به دوران تاریخی ( ساسانی ) می باشد. این تپه در میان مردم محلی و بومی به قلعه یزدگرد سوم معروف است


5- قره تپه

این اثر درروستای کوچکی به همین نام در جنوب شرقی شهر شهریار واقع شده است.اثر تاریخی مذکور با توجه به مدارک سفالی یکی از روستاهای نخستین و یکی از محوطه های معروف فلات مرکزی ایران در عرصه مطالعات دوران پیش از تاریخ می باشد.کاوشهای انجام گرفته نشان از وجود تشابهات تمدنی با چشمه علی شهرری ، تپه زاغه دشت قزوین و سیلک 3 می دهد و قدمت آن را به هزاره چهارم و پنجم قبل از میلاد باز می گرداند. این تپه در تاریخ 27/11/77 به شماره 2256 به ثبت آثار ملی رسیده است.


6- امامزاده قاسم(ع) وحیدیه

بنای امام زاده قاسم در شهروحیدیه جنب شهرداری قرار دارد و و محل گلزار شهدای شهر وحیدیه می باشد. بنا شامل گنبد ،شبستان ایوانی در اطراف می باشد. با توجه به سبك بنای گنبد خانۀ اصلی به نظر میرسد متعلق به دورۀ صفوی باشد اما اتاق ورودی از الحاقات دورۀقاجار می باشد. در سالهای اخیر بنای امامزاده مرمت و باسازی شده است.


7- امامزاده محمد(ع)

این بنا در شهر جدید وحیدیه و درست در پشت تپه جوقین قرار دارد.این امامزاده یکی از بناهای منحصر به فرد در استان تهران است که تماماًاز خشت و گل ساخته شده است پلان بنا شامل دو بخش 1- گنبد خانه به ارتفاع حدود 7 متر که 5 متر آن بدنه بنا و 2 متر ارتفاع پوشش گنبدی آن می باشد. داخل گنبد خانه دارای 8 تاقنما می باشد که در ارتفاع 1 متری از کف بنا شروع شده و قوسهای آن دارای چفت پنج او هفت، که به شیوه ضربی اجرا شده است.
2- ایوان( به ارتفاع حدود 5/2 متر و ضخامت 70/1 در جرز شرقی و 10/1 در جرز غربی ) در جبهه جنوبی بنا که تنها راه ورودی به داخل بنا نیز از طریق همین ایوان صورت می گیرد. مواد و مصالح این بنا خشت بوده و تنها اندودی از کاهگل بر سرتاسر آن کشیده شده است
این بنا در سال 1386 مرمت و بازسازی شده است.اصل بنا در دوره تیموری ساخته شده است.


8-قلعه روستا های بالابان
در جنوب شرقی انبار مرکزی وزارت نیرو و شرق محوطه شرکت دام و علوفه تلیسه و در شرق قره تپه قلعه روستا ی بزرگی وجود دارد که در گذشته شامل دو بخش ، یک بخش مسکونی و یک بخش زراعی بوده است.در جنوب غرب آن دو قلعه کوچکتر قرار دارد.ولی محل سکونت اصلی اهالی روستا در قلعه بزرگتر بوده است.. این قلعه در دوره قاجار ساخته شده است.بسیاری از فضاهای مورد استفاده قلعه هنوز پا برجاست.


9- حمام بالابان

در داخل یکی از قلعه روستاهای بالابان واقع در جاده تهران شهریار بعد از قره تپه یک حمام قدیمی از دوره قاجار باقی مانده است که مانند اکثر حمام های ایران دارای قسمتهای بینه،سر بینه،خزینه و تون میباشد.بیشتر قسمتهای حمام فرو ریخته و در زیر خاک مدفون شده است.


10- تپه بالابان
این تپه در مسیر جاده تهران – شهریار و در کنار انبار مرکزی وزارت نیرو در قسمت جاده ورودی به شرکت علوفه و دام تلیسه قره تپه قراردارد. این محوطه مربوط به دوران اسلامی صفویه می باشد. حفاریهای غیر مجاز شکل این تپه را تغییر داده است.

 

ردیف	نام اثر	قدمت	شماره ثبت	تارخ ثبت	نوع اثر	نشانی
۱	آتشکده تخت رستم	ساسانی	۳۰۳	۲۹/۹/۱۳۱۶	بنا	وحیدیه- روستای قجر تخت رستم
۲	قلعه دهشاد	قاجاری	۹۹۰۰	۱۱/۶/۸۲	بنا	دهستان رزکان- روستای دهشاد پائین
۳	پل دختر بادامک	قاجاری	۹۸۹۵	۱۱/۶/۸۲	بنا	سعید آباد – بعد از پل راه آهن
۴	پل آبرسان بادامک	قاجاری	۹۸۹۶	۱۱/۶/۸۲	بنا	سعید آباد – بعد از پل راه آهن-روستای بادامک
۵	پل آبرسان ورامینک	قاجاری	۹۸۹۸	۱۱/۶/۸۲	بنا	سعید آباد –غرب  روستای ورامینک
۶	برج مقبره بابا محمود	سلجوقی	۲۵۳۷۵	۱۸/۱۲/۱۳۸۷	بنا	وحیدیه – جنوب باغهای محله قصطانک
۷	امامزاده فرخنده خاتون(س)	صفویه	۱۰۷۹۸	۲/۱۱/۸۲	بنا	جاده آدران-صبا شهر-بعد از شهرک ویره
۸	تپه باستانی جوقین	تاریخی	۲۸۸۹	۵/۹/۷۹	تپه	وحیدیه-بلوار شهدا-جنب شهرداری وحیدیه
۹	محوطه باستانی بابا سلمان	عصر آهن	۹۸۹۷	۱۱/۶/۱۳۸۲	تپه	باغستان-شمال روستای بابا سلمان
۱۰	تپه الورد	سلجوقی	۱۰۳۰۳	۱/۷/۱۳۸۲	تپه	رزکان- روستای دهشاد بالا-جنوب روستای الورد
۱۱	تپه فرارت	سلجوقی	۳۱۰۸	۱۷/۱۱/۱۳۷۹	تپه	جاده رباط کریم-شرق اماکن مسکونی فرارت
۱۲	ترپاق تپه	تاریخی	۱۰۳۰۲	۱/۷/۱۳۸۲	تپه	وحیدیه-جنوب غرب روستای ترپاق تپه
۱۳	تپه باستانی وسطر	اسلامی	۲۸۸۴	۰۵/۰۹/۱۳۷۹	تپه	جنوب فردوسیه-۱کیلومتر شرق روستای وسطر
۱۴	تپه سینک	هزاره۲ ق م	۲۳۸۷۱	۲۵/۸/۱۳۸۷	تپه	فردوسیه-بلوار امام خمینی نرسیده به محله خاوه
۱۵	قره تپه	هزاره ۴ق.م	۲۲۵۶	۲۷/۱۰/۱۳۷۷	تپه	جاده تهران-شمال روستای قره تپه
۱۶	تپه باستانی بالابان	اسلامی	۳۵۰۳	۲۸/۱۲/۱۳۷۹	تپه	جاده تهران-جنب انبار مرکزی وزارت نیرو
۱۷	تپه ده مویز	سلجوقی	۱۰۳۰۶	۱/۷/۱۳۸۲	تپه	باغستان –نرسیده به نصیر آباد
۱۸	تپه نصیر آباد	سلجوقی	۱۰۳۰۷	۱/۷/۱۳۸۲	تپه	باغستان –جنوب شرق نصیر آباد
۱۹	تپه خاوه	سلجوقی	۹۹۰۹	۱۱/۶/۱۳۸۲	تپه	فردوسیه- محله خاوه عبدآباد
۲۰	تپه فردوس	سلجوقی	2892	5/9/۱۳79	تپه	ورودی فردوسیه – از جاده رباط کریم
21	محوطه اسلامی قجر	تاریخی			تپه
22	محوطه باستانی دهشاد	اسلامی			تپه
23	تپه رزکان	تاریخی			تپه
24	امامزاده محمد ع - جوقین	قاجاری			بنا
25	قلعه چهل دختر	ساسانی			بنا
26	امامزاده هادی (ع) کرشته	قاجاری
27	امامزاده قاسم (ع) وحیدیه	صفوی
28	امامزاده یحیی (ع) بکه	قاجار
29	امامزاده هارون(ع) کرد امیر	صفوی
30	قلعه های ویره	تاریخی
31	قلعه روستاهای بالابان	قاجاری
32	حمام قدیمی بالابان	قاجاری
33	حمام قدیمی یوسف آباد صیرفی	قاجاری
34	کاروانسرای پیوند	قاجاری
35	خانه محمد خان سلطانی	قاجاری
36	خانه اربابی اصیل آباد	قاجاری
37	تپه رامین	اسلامی
38	بپه باستانی قجر	سلجوقی
39	محوطه باستانی محمودآباد	اسلامی
40	تپه باستانی امامزاده	اسلامی
41	امامزاده اسمائیل  (ع) شهریار	معاصر
42	امامزاده محسن (ع) خاوه	قاجاری
43	امامزاده جعفر (ع) خاوه	قاجاری
44	امامزاده شعیب دانیال (ع) رامین	قاجاری
45	امامزاده عباسعلی (ع) حصار ساتی	قاجار