ادبیات
کهن‌ترین نسخه سفرنامه ناصرخسرو
دکتر محمدرضا توکلى صابرى
چکیده: قدیمى‌ترین نسخهٔ سفرنامه که همه نسخه‌هاى دیگر از روى آن تصحیح شده‌اند، نسخه معروف به نسخه پاریس است که خاورشناس فرانسوى شارل شفر براى اولین بار آن را در سال ١٨٨١ در پاریس همراه با ترجمه فرانسوى‌اش منتشر کرد. این نسخه در سال ١٢٩۴هجرى قمرى مطابق با سال ١٨٧٧ میلادى نوشته شده است. در این مقاله نویسنده به توصیف و مقایسه دو نسخه دیگر از سفرنامه ناصرخسرو مى‌پردازد که یکى از آنها تاریخ سال ١١٠٢ هجرى قمرى مطابق با ١۶٩١ میلادى را دارد و ١٩٢ سال از نسخه پاریس قدیمى‌تر است و دیگرى نسخه‌اى است که به شیوه سنگى در سال ١٨٨٢ میلادى (یک سال پس از انتشار نسخه شارل شفر) در دهلى منتشر شده است. نویسنده بر پایه این دو نسخه تصحیح جدیدى از سفرنامه ناصرخسرو را در دست انتشار دارد که بسیارى از مبهمات و مشکلات سفرنامه را روشن مى سازد.
قدیمى‌ترین نسخه‌هاى سفرنامه ناصرخسرو منحصر به دو نسخه‌اى است که در کتابخانه ملى پاریس نگهدارى مى‌شود. یک نسخه به خط نستعلیق است که ١٩٧ صفحه دارد و هرصفحه آن ده سطر دارد و به قطع کوچک است. این نسخه در سال ١٢٩۴هجرى قمرى مطابق با سال ١٨٧٧ میلادى نوشته شده است. نسخه دیگر نیز به خط نستعلیق نوشته شده و هر صفحه شامل هجده سطر است و به قطع وزیرى است و ١۶١ صفحه دارد. این نسخه در سال ١٢٩٢ هجرى قمرى مطابق با١٨٧۴ میلادى از روى نسخه اى کپى بردارى شده است که در سال ١٢٠٧ هجرى قمرى مطابق با سال ١٧٩٢ میلادى نوشته شده است.
١- خاورشناس فرانسوى شارل شفر از روى دو نسخه فوق ترجمه سفرنامه را با مقدمه ۵٨ صفحه اى و پاورقى هاى مفصل همراه با نمایه و پیوست در سال ١٨٨١ مطابق با ١٢٩٨ هجرى قمرى در ٣۴٨ صفحه به زبان فرانسوى همراه با متن فارسى در ٩٧ صفحه (بدون هیچ گونه توضیح و یا اضافات فارسى) منتشر ساخت (١). نسخه تصحیح شده شفر قدیمى ترین نسخه چاپ شده است و به علت این که وى فارسى زبان نبوده و متعلق به فرهنگ دیگرى است داراى کاستى هاى بسیارى است.
چاپ هاى دیگر سفرنامه عبارتند از:
٢- چاپ دهلى در سال ١٢٩٩ هجرى قمرى برابر با سال ١٨٨٢ میلادى همراه با مقدمه اى بر سفرنامه به قلم خواجه الطاف حسین حالى شاعر اردو زبان (٢). متن کتاب به خط نستعلیق و به خط محمد یعقوب على است. در حاشیه و بین سطرهاى آن نیز توضیحاتى در مورد معانى واژه ها و مکانها داده است که اطلاعات تازه اى به دست مى دهد و متن را مفهوم تر مى سازد. بعضى کلمات اعراب گذارى شده است که خواندن متن را دقیق تر مى‌سازد. سید حسن رئیس بخش فارسى زبان و ادبیات فارسى دانشگاه پتنه هند مقاله‌اى در معرفى این کتاب نوشته است (٣) و گفته که این نسخه در کتابخانه برادر رضاعى جلال الدین اکبر شاه (١۶٠۵-١۵۴٢) فرمانرواى مغول هندوستان وجود داشته ومقدمه الطاف حسین حالى عنوان قدیمى‌ترین مقدمه بر سفرنامه است. او مقاله خود راهمراه با مقدمه الطاف حسین حالى در سال ١٣٣٢ مجله فرهنگ ایران زمین منتشر ساخته است (۴).
در این مقدمه الطاف حسین حالى مى‌گوید: «ددر سال هزارو هشتصد و هشتاد و یک مسیحى چارلس شیفر نام، یکى از افاضل اروپا به توسط بعضى از شناختگان دولت انگلیس آن نسخه را از آنجا طلب داشته و در لغت فرانسه ترجمه کرده اصل و ترجمه هر دو را در محروسه پاریس دارالملک فرانسه طبع ساخته است». سپس در حاشیه همین صفحه مى گوید: «این نسخه در عهد جلال الدین محمد اکبر پادشاه به کتابت در آمده و مدتى در کتابخانه خان اعظم میرزا عزیز کوکلتاش محفوظ مانده که یکجا در حاشیه تصحیح خودش ثبت فرموده است و آن متعلق به تجدید هیئت مسجد نبوى است که در سنه ١٠٠۶ هجرى واقع شده است». این که شارل شفر این نسخه را به پاریس برده و اصل و ترجمه اش را در آنجا منتشر کرده است نکته اى است که شارل شفر در این زمینه چیزى نمى گوید و معلوم نیست که آیا این یکى از دو نسخه مورد استفاده شارل شفر بوده است یا نه. در هر حال این متن به خاطر پارسى زبان بودن مصحح اشتباههاى کمترى از نسخه پاریس دارد و پس از متن نسخه بریتانیا بهترین متن سفرنامه است. به ویژه آن که توضیحات و معانى واژه ها، که گاهى معادلهاى هندى و اردوى آنها را آورده است بر اهمیت آن مى افزاید، زیرا بعضى از معانى واژه ها با آنچه در فرهنگهاى فارسى آمده است تفاوت دارد و بیشتر با معانى مورد نظر در سفرنامه تطابق دارد. خط نستعلیق و نقطه گذارى آن کمک زیادى به خواندن متن نسخه بریتانیا که به خط شکسته و گاهى بدون نقطه است مى کند. دبیر سیاقى در مقدمه کتابش از وجود این نسخه اطلاع داه است، ولى نه ایشان و نه دیگر مصححان سفرنامه از این نسخه استفاده نکرده و آن را ارزیابى نکرده اند. مى توان این نسخه را پس از نسخه بریتانیا معتبرترین نسخه دانست. الطاف حسین حالى در مقدمه خود بر این سفرنامه مى نویسد: « درین روزها چارلس شیفر نام، یکى از افاضل اروپا، احوال ناصرخسرو را درلغت فرانسه با بسطى هرچه تمامتر نوشته است، اما بسبب اجنبیت زبان فرانسه کلیته نمى توان گفت که چه قدر از عهده تحقیق بیرون آمده و تا کجا داد تنقید داده است».
٣- چاپ بمبئى، که در سال ١٣٠٩ هجرى قمرى از روى نسخه هاى پاریس و به شیوه چاپ سنگى منتشر شده است.
۴- چاپ تهران که در سال ١٣١٢ هجرى قمرى همراه با دیوان ناصرخسرو در ٨٢ صفحه در قطع وزیرى با عنوان «سفرنامه جناب حکیم ناصرخسرو علوى به طرف مغرب زمین» توسط زین العابدین الشریف الصفوى ابن فتحعلى بن عبدالکریم الخوى» به شیوه چاپ سنگى منتشر شده است.
۵- چاپ دیگرى از سفرنامه توسط همین شخص بار دیگر در سال ١٣١٢ هجرى قمرى در ٢۶٢ صفحه در قطع رقعى و با عنوان «سیاحت نامه ناصرخسرو علوى ره» منتشر شده است (۵).
۶- چاپ دیگرى از سفرنامه توسط محمود غنى زاده در چاپخانه کاویانى همراه با مثنوى روشنایى نامه و سعادت نامه در سال ١٣۴٠ هجرى قمرى انجام شده و سپس بار دیگر در سال ١٣۴١ هجرى قمرى همراه با شرحى در مورد زندگانى ناصرخسرو و فهرستى از نام اشخاص و مکانها در قطع وزیرى منتشر شده است (۶). در این نسخه موارد اختلاف این نسخه با نسخه چاپ شده شفر در پاورقى آورده شده است. غنى زاده در مقدمه سفرنامه مى نویسد نسخه پاریس« بواسطه مغلوط بودن اصل نسخ خطى و دیگر بواسطه عدم تعمق کافى و گاهى تصرفات على العمیا که ناشى از عدم اطلاع کافى ناشر به زبان فارسى است، خالى از اغلاط و اشتباهات و تصحیحات و تحریفات نیست». نسخه غنى زاده بر اساس نسخه چاپ شده شفر و یکى از نسخه هاى موجود در کتابخانه پاریس است که به گفته غنى زاده توسط یکى از« فضلاى ایرانى مقیم پاریس» تهیه شده و به چاپخانه کاویانى سپرده شده بود و این که نسخه این شخص «به مراتب از چاپ پاریس که»تصحیفات و تحریفاتى« دارد صحیح تر است. عجیب است که غنى زاده نام این مرد فاضل را نمى برد و چیزى در مورد نقش خود در تصحیح کتاب جز افزودن فهرست نام اشخاص و مکانها نمى گوید. با این حال این کتاب نام غنى زاده را بر خود دارد. غنى کمتر از دیگران در متن تغییر ایجاد کرده است و هرجا را که مردد بوده است، به همان حال گذاشته است و یا در پاورقى در مورد آن توضیح داده است.
٧- دکتر محمد دبیر سیاقى در سال ١٣٣۵ هجرى شمسى چاپ دیگرى از سفرنامه را بر اساس چاپ شفر، نسخه چاپ هند، نسخه چاپ اول طهران، و نسخه غنى زاده همراه با فهرست نامهاى کسان، جایها، و واژه نامه در قطع وزیرى منتشر کرد. سپس در سالهاى ١٣۴١ و ١٣۴۴ با تغییرات و اضافاتى منتشر شد. اساس این نسخه بر نسخه هاى چاپ پاریس و نسخه بر لین، و نسخه تهران است و موارد اختلاف آنها را در پاورقى آورده است.
سپس در سال ١٣۵۴ ویرایش بهترى را که بیشتر بر مبناى نسخه هاى چاپ پاریس و برلین منتشر کرد (٧) در این نسخه بیشتر موارد تصحیحات تهران را به پاورقى منتقل کرد، زیرا به درستى دریافته بود که متن طهران اعتبارى ندارد، زیرا تصحیح بر پایه تصحیح قیاسى بوده است و نه متن نسخه هاى خطى. با این حال دبیرسیاقى در بعضى موارد متن نسخه تهران را ترجیح داده است. بخش عمده پاورقى را ثبت شکلهاى گوناگون یک واژه در نسخه هاى متعدد تشکیل مى دهد که براى خواننده معمولى فایده‌اى ندارد و بیشتر به کار نسخه شناسان و تصحیح کنندگان سفرنامه مى آید. در این چاپ فهرست نامهاى کسان و جایها و نسبتها و قبیله ها و کتابها و فهرست لغات و ترکیبات مفصل تر شده و بخشى را با عنوان تعلیقات آورده است که به شرح و توضیح بعضى مطالب متن کتاب پرداخته است. این متن بهترین متنى از سفرنامه است که تاکنون منتشر شده است. با این حال داراى کاستى هاى بسیارى است، زیرا بعضى از پاورقى ها در توضیح متن معنى مخالف متن را دارد، در چند جاى متن تغییراتى را که داده معنى مخالف متن اصلى را ارائه مى دهد. در جاهایى متن را به روش قیاسى و در جاهایى بر حسب گمان تغییر داده است. بعضى واژه هاى عربى را بدون رجوع به یک فرهنگ عربى از روى متن به فارسى تغییر داه است و اطلاعات ارائه شده در بخش نامهاى کسان، بسیار کهنه و قدیمى و غیر قابل اعتماد است، به ویژه اطلاعات جغرافیایى که از متون جغرافیادانان قدیمى نقل شده و نیاز یک خواننده امروزى را برآورده نمى کند، مانند ارائه فاصله بین شهرها بر حسب گز و کاروانسرا و منزل. در حالى که اگر نمى توانست مسافت ها را بر حسب کیلومتر ذکر کند، مى توانست مانند ناصرخسرو بر حسب فرسنگ ارائه کند. ما در بخش مقایسه نسخه هاى خطى و چایى در زیر به این موارد خواهیم پرداخت.
٨- خلاصه اى از سفرنامه در ٣١ صفحه توسط دکتر ناتل خانلرى و دکتر ذبیح الله صفا بدون ذکر تاریخ توسط انتشارات امیرکبیر در سرى «شاهکارهاى ادبیات فارسى» در قطع رقعى با توضیح معنى بعضى واژه ها و جملات منتشر شده است و پس از آن هم به دفعات زیادى تجدید چاپ شده است (٨). اولین چاپ آن بدون تاریخ است و احتمالآ بر اساس تاریخ هدیه آن به دانشگاه تهران که سال ١٣٣٨ است احتمالآ باید همین سال باشد. این استادان نسخه هاى مورد استفاده خود را در کتاب ذکر نکرده اند. این متن چون براى دانش آموزان و دانشجویان تهیه شده و خلاصه اى از سفرنامه است، متن قابل استنادى نیست.
٩- دکتر نادر وزین پور نیز تصحیح دیگرى از سفرنامه را همراه با یک مقدمه مختصر و واژه نامه و نامهاى کسان و جایها در سال ١٣۵٠ توسط شرکت سهامى کتابهاى جیبى و با همکارى انتشارات فرانکلین منتشر کرده است (٩). در فهرست منابع این کتاب نام نسخه هاى مختلف سفرنامه نیامده و مصحح فقط به ذکر «نسخ چاپى سفرنامه ناصرخسرو» اکتفا کرده است. اما با توجه به متن و مطابقت آن با سایر نسخه هاى سفرنامه به نظر مى رسد که ایشان از نسخه غنى زاده و نسخه دبیر سیاقى و نسخه تهران استفاده کرده است. منتها استفاده ایشان از نسخه تهران بیشتر از نسخه دبیر سیاقى است.
باید بیافزایم که چند نسخۀ خطى در کتابخانههاى ایران و جهان وجود دارد که همۀ آنها در حدود سالهاى ١٣٠٠ هجرى قمرى رونوشت بردارى شده‌اند. هنگام نوشتن این مقاله، نویسنده از وجود دو نسخۀ دیگر یکى در کتابخانۀ ندوه العلماء در شهر لکنهوى هندوستان اطلاع پیدا کرد که سال ١٠٠۶ هجرى قمرى را بر خود دارد و دیگرى نسخه‌اى است که در کتابخانۀ چشتیه در شهر چهلم اتهره پاکستان وجود دارد و در سال ١٢١٠ هجرى قمرى را بر خود دارد. هر دو نسخه مؤخرتر از نسخۀ مورد استفاده ما است.
با وجود کوششهاى فراوان هنوز موفق نشده ام که رونوشتى از این دو نسخه به دست آورم. تصحیحهاى دیگرى هم از سفرنامه تهیه شده است که رونوشتى از متن هاى فوق است و بنابراین آنها را در این فهرست نیاوردیم. اکنون به بررسى مقایسه سفرنامه هاى فوق و نکات ضعف و قوت آن مىپردازیم
کهن ترین نسخه سفرنامه
همه سفرنامه هاى موجود و ترجمه هاى آنها داراى کاستى هایى است که از نبودن یک نسخه بى غلط تر، یا قدیمى تر، و یا به کار نگرفتن یک شیوه یکسان و نظام مند و مستند ناشى مى شود. در تصحیح چنین کتاب مهمى تا حد امکان باید از روش قیاسى دورى جست، و به آسانى واژه ها را تغییر نداد. بلکه باید تا کشف نسخه بهترى آنها را بر جاى گذارد. اکنون مى خواهم کهن ترین نسخه سفرنامه ناصرخسرو را معرفى کنم که تاریخ سال ١١٠٢ هجرى قمرى مطابق با ١۶٩١ میلادى را دارد و به شماره ١٨۴١٨ در موزه بریتانیا نگهدارى مى شده است، اما اکنون به کتابخانه بریتانیا منتقل شده و نویسنده یک نسخه الکترونیک از روى میکروفیلم آن را تهیه کرده است (١٠) و بر پایه آن تصحیح دیگرى از سفرنامه را در دست انتشار دارد (١١) اولین بار گاى لسترنج در پاورقى ترجمه بخش فلسطین و شامات سفرنامه به انگلیسى که در سال ١٨٩٣ منتشر شد از وجود این نسخه در موزه بریتانیا خبرداده است.
در سالهاى حوالى کتابت این نسخه که نواده هاى بابر شاه بر افغانستان حکومت مى کردند که از فرمانروایان مغول بودند و به نظر مى رسد که در حدود سالها کوششى براى برزگداشت ناصرخسرو انجام شده است. زیرا سومین تعمیر آرامگاه ناصرخسرو تاریخ سال ١١٠٩ هجرى قمرى را برخود دارد. بار چهارم تعمیر این آرامگاه در سال ١٣٩٢ هجرى شمسى بوده است (١٢) این نسخه برحسب سال هجرى قمرى ١٩٢ سال از نسخه شفر قدیمى تر است، و بنابراین از لحاظ قدمت اهمیت بسیارى پیدا مى کند. این تفاوت سال از نظر تئورى به معنى آن است که به تعداد کمترى از قدیمى ترین نسخه موجود، یعنى نسخه پاریس، کپى شده و غلطهاى کمترى دارد. در عمل هم همین طور است. این نسخه به خط شکسته نستعلیق نوشته شده و سطرهاى آن در یک مربع ١١ در ٢١ سانتیمتر به طور مستقیم و مورب از چپ به راست و مورب از راست به چپ نوشته شده است. عناوین و بعضى بخشهاى مهم کتاب و نیز بعضى نامها و آیات و کلمات عربى با خط سرخ نوشته شده است. در حاشیه کتاب بعضى از نامها به انگلیسى و یا بعضى کلمات به انگلیسى با مداد نوشته شده است. که نشان مى دهد یک فرد آشنا به زبان انگلیسى آن را خوانده است. کاتب نام این کتاب را در پایان کتاب زادالمسافرین نوشته است غلطهاى این کتاب بسیار کمتر از نسخه پاریس است و بسیارى از کلماتى را که در نسخه پاریس به غلط نوشته شده و ناخوانا است ندارد. اما این کتاب هم بى غلط نیست، مثلا بعضى از نامها، مانند شهر اسوان به غلط چندین بار اسوار نوشته شده است که البته با مراجعه به منابع گوناگون جغرافیایى قابل اصلاح است. علاوه بر آن خواندن در بعضى موارد آن به علت نبودن نقطه گذارى کامل و خط شکسته مشکل تر از نسخه هاى دیگر است که با مراجعه به نسخه هاى دیگر مى توان این مشکل را حل کرد. نام این نسخه در هیچیک از فهرستهاى کتابهاى فارسى نیامده است و هیچ یک از مصححین سفرنامه به آن اشاره اى نداشته اند.
نسخه دیگرى از سفرنامه نیز به شماره ١٩٩١ در کتابخانه موزه بریتانیا وجود داشته است که خلا صه اى از نسخه مزبور است که از روى نسخه اى در کتابخانه نواب ضیاءالدین خان در دهلى در سال ١٨۵٠ تهیه شده است. در فهرست کتابهاى خطى احمد منزوى این کتاب توصیف شده است. گاى لسترنج مى گوید که این نسخه و نسخه دیگر در موزه بریتانیا نگهدارى مى شود. اکنون فقط این نسخه در موزه بریتانیا نگهدارى مى شود و نسخه قدیمى تر (یعنى نسخه مورد بحث ما)، اکنون در کتابخانه بریتانیا نگهدارى مى شود. نویسنده بر پایه این نسخه کهن، و با توجه به نسخه پاریس تصحیح جدیدى از سفرنامه را فراهم آورده است که کار پژوهشگران را آسانتر مى کند.
در تصحیح سفرنامه ناصرخسرو ما این نسخه را پایه کار قرار دادیم و سایر نسخه سفرنامه را با مطابقت داده و تفاوت‌ها و تشابه‌ها را مشخص کردیم. متن مزبور بسیارى از غلطها، بدخوانى ها و بدفهمى هاى متن هاى پیشین را آشکار کرد. مهمترین مزیت نسخه بریتانیا، بدون توجه به متن آن، قدمت آن است. حدود دویست سال تفاوت این نسخه با نسخه پاریس تفاوت شش نسل را نشان مى دهد که اگر در هر نسلى فقط یک بار این کتاب کپى شده باشد، تا به نسخه پاریس برسد شش بار رونویسى شده است. و در نتیجه احتمال غلطهاى بیشترى مى رود. با این حال مقایسه این نسخه با نسخه هاى دیگر برترى این نسخه را نشان مى دهد.
ترجمه هاى سفرنامه
در طى ١٢٨ سال گذشته پس از انتشار متن فارسى و ترجمه فرانسوى سفرنامه توسط شارل شفر، ترجمه هاى متعددى از سفرنامه به زبانهاى مختلف شده است. در اینجا ما فقط به ترجمه سفرنامه به سه زبان انگلیسى، فرانسه، و عربى سفرنامه مى پردازیم که تا حدودى با این زبانها آشنایى داریم.
ترجمه انگلیسى
اولین ترجمه انگلیسى بخش مربوط به بیت المقدس توسط اى آر. فولر (E. R. Fuller) در سال ١٨٧٣ منتشر شد (١٣). این ترجمه از حرکت ناصرخسرو از رمله به سوى بیت المقدس را در بر مى گیرد. ترجمه او بدون هیچ توضیحى منتشر شده است. کار او کار یک مترجم متن ادبى است، بدون آشنایى به این منطقه و پژوهشهایى که براى ترجمه این گونه متنها لازم است. گاى لسترنج است که بخش سوریه و فلسطین سفرنامه را در سال ١٨٩٣ همراه با توضیحاتى منتشر کرده است (١۴) معتقد است که ترجمه آر. فولر از نظر باستانشناسى بى ارزش است. او به ترجمه شفر هم ایراد مى گیرد، با این که براى ترجمه خود از ترجمه فرانسوى هم استفاده کرده است. ایراد او این است که براى ترجمه به یک زبان غربى مکانها و ساختمانهایى که ناصرخسرو توصیف کرده است، فقط آشنایى به زبانى که ترجمه مى کند کافى نیست و مترجم باید با این مکانها و ساختمانها آشنایى دقیق داشته باشد و از خودش (در پرانتز) چند کلمه اى توضیح دهد تا متن را مفهوم تر سازد. لسترنج در ترجمه خود چنین کارى را مى کند.
ترجمه گاى لسترنج است بسیار دقیق تر از ترجمه فولر و همراه با توضیحات مفیدى است. این ترجمه سفر ناصرخسرو را از سروج (در مرز ترکیه) به منبج (در مرز سوریه) آغاز شده و پس از رسیدن به بیت المقدس تا طینه به تنیس در مصر پایان مى یابد. ترجمه او بر پایه قدیمى ترین نسخه اى است که در سال ١١٠٢ هجرى قمرى مطابق با ١۶٩١ میلادى است و در پیش درباره آن توضیح دادیم. لسترنج در مقدمه ترجمه خود مى گوید که به علت این که این نسخه قدیمى با خط شکسته نوشته شده است، و خواندن بعضى کلمات آن سخت است، وى از نسخه خلاصه شده سفرنامه در موزه بریتانیا و نسخه شفر براى تصحیح بعضى مطالب ترجمه سفرنامه استفاده کرده است. با این حال این پژوهشگر درمورد جمله از نوادر، به مسجد بیت المقدس درخت حور دیدم. در پاورقى گفته است که حضرت محمد هنگام معراج در پاى درخت، حورى دیده است. یعنى درخت حور را بار حورى اشتباه کرده است (١۵).
ترجمه کامل متن سفرنامه به انگلیسى توسط تکستن (W. M. Thackston, Jr.) در سال ١٩٨۶ انجام شده است (١۶) که بخش شام و فلسطین آن تقریبا همان ترجمه گاى لسترنج است، این ترجمه به سفرنامه هاى فارسى توجه داشته است. تکستن از سفرنامه هاى بعضى از اروپائى ها که در قرن نوزدهم به این منطقه آمده اند نیز استفاده کرده است. این ترجمه با توضیحاتى در پاورقى همراه است، و در پایان فهرستى از نام اشخاص، مکانها، برخى از اصطلاحات، همراه با فهرستى از کتابهاى ناصرخسرو را آورده است. به نظر مى رسد که ترجمه وى بر مبناى تصحیح دبیرسیاقى و غنى زاده باشد.
ترجمه فرانسه
این ترجمه توسط شارل شفر انجام گرفت (١) اولین کوشش در شرح و توضیح سفرنامه است، و از روى متنى فارسى که خود شفر تصحیح کرده است انجام گرفته و غلطها، بدفهمى ها و اشکالات زیادى دارد، که بعضى از آنها بسیار پیش پا افتاده است، براى مثال در متن نسخه بریتانیا خرجینکى بود به خرچنگى بود در نسخه پاریس تبدیل شده است.
ترجمه عربى
یحیى الخشاب اولین ترجمه عربى کتاب را در سال ١٩۴۵ و دومین ویرایش آن را همراه با یک مقدمه و فهرست نام افراد و قبیله ها و فرقه ها و فهرست کشورها مکانها و توضیحى در مورد مقیاسها و وزنها در سال ١٩٧٠ منتشر ساخت (١٧). خشاب در فهرست منابع خود فقط نسخه شفر و غنى زاده را ذکر است. بسیارى از پاورقى هاى خشاب ترجمه پاورقى هاى شفر است، اما نسخه غنى زاده را هم در نظر داشته است. بخشى از این ترجمه که مربوط به سفر ناصرخسرو به کشورهاى عربى به ویژه مصر است ارزشمند است، چون مترجم بعضى از نامها را که در نسخه هاى فارسى غلط بوده است با استفاده از منابع عربى تصحیح کرده است. این ترجمه علاوه بر غلطهاى نسخه پاریس بدفهمى هاى خود را دارد.
مثلا در جمله آنها گفتند ما اصحاب الرسیم که در قرآن ذکر کرده است (که به معنى ما اصحاب الرس هستیم است) به عربى چنین ترجمه شده است: نحن من اصحاب الرسیم الذین ذکرو فى القرآن الکریم. و سپس در پاورقى گفته است که اصحاب الرسیم باید همان اصحاب الرس باشد که تعداد زیادى از مفسرین و بعضى از مورخین بر آن توافق دارند و یا ابومنصور شهمردان را به ابومنصور شاه مردان برگردانده است.
مشخصات کلى شش نسخه سفرنامه و تفاوت هاى آنها
کوچکترین دست بردن در یک متن قدیمى و تغییر آن باید مستند باشد، این تغییر باید مستند به وجود آن در گذشته، مستند به ساختار دستور زبان، مستند به فرهنگ واژه ها، مستند به مدارک تاریخى و جغرافیایى باشد، آن هم پس از بررسى و پژوهش زیاد. اگر نتوان به یکى از روشهاى فوق تغییر در متن را مستند کرد، باید آن را به همان حال گذاشت تا تحقیقات بعدى یا پیدایش نسخه هاى دیگر بتوان وضعیت آن مطلب را روشن کرد.
در زیربه طور مختصر مشخصات کلى شش نسخه سفرنامه، یعنى دو نسخه خطى (نسخه بریتانیا و نسخه پاریس) و سه تصحیح جدى (نسخه دهلى، تصحیح غنى زاده و تصحیح دبیر سیاقى) اشاره کرده و به بعضى شباهتها و اختلافهاى میان این نسخه ها مى پردازیم و به تغییرات به جا و نا به جا و اشتباهات آنها اشاره مى کنیم. در موارد کمترى به دو نسخه دیگر که اعتبار کمترى دارند یعنى نسخه چاپ سنگى طهران و نسخه وزین پور نیز پرداخته ایم.
نسخه بریتانیا به علت این که در حدود دویست سال قدیمى تر از نسخه پاریس است، بسیارى از غلطها و جا افتادگى هاى نسخه پاریس را ندارد. بعضى از جا افتادگى ها که در متن هاى دیگر وجود دارد در نسخه پاریس، نسخه دهلى، و کتابخانه بریتانیا وجود ندارد. نسخه پاریس افتادگى‌هایى دارد که در نسخه کتابخانه بریتانیا نیست. بسیارى از غلطهاى املایى و یا انشایى نسخه پاریس در نسخه بریتانیا وجود ندارد. بیشتر خطوطى که به خط الحاقى در حاشیه نسخه پاریس آمده است در متن نسخه بریتانیا وجود دارد که نشان مى دهد که نسخه پاریس از این نسخه و یا نسخه هاى رونوشت شده از این نسخه براى تصحیح استفاده کرده اند. به نظر مى آید که نسخه دهلى از نسخه پاریس هم استفاده کرده است. زیرا با این که فقط شباهتهایى با نسخه بریتانیا دارد، و بعضى واژه ها و جملات مانند نسخه پاریس است.
با این حال نسخه بریتانیا هم چند مورد جا افتادگى و حتى یک صفحه کامل جا افتادگى دارد. از موارد مسلم اشتباه در نامها در متن نسخه بریتانیا این جمله است: دریاى تلخ، که دریاى طبریه است. در حالى که باید دریاى لوط باشد. هم چنین در این نسخه قیساریه قیاریه و میافارقین، مافارقین، صیدا صید، و اسوان اسوار نوشته شده است. از موارد دیگر وجود مسافت خانه هاى ابراهیم به جاى ضیافت خانه هاى ابراهیم در شرح گورخانه حضرت یعقوب است که در نسخه هاى دیگر درست آمده است.
در رسم الخط نسخه بریتانیا و نسخه دهلى هاى غیر ملفوظ اگر پیش از هاى ملفوظ آمده ادغام شده است مانند این که چشمه‌ها را چشمها و شاخه‌ها را شاخها نوشته است. به همین ترتیب آستانه ها، خانه ها، دفینه ها، حلقه ها، سرهم آمده است. هم چنین کنده اى، خانه اى دره اى را بدون اى نوشته است و یا گاهى بالاى ه همزه گذشته است.
خواندن متن نسخه دهلى به علت خط خوش، نستعلیق و اعراب گذارى آسانتر است و به علت افزودن معانى بعضى واژه ها فهم متن را دقیق تر مى کند. براى مثال در متن نسخه پاریس، غنى زاده، بر آن کوه پاره سنگ خاره است در متن دبیر سیاقى به بر آن کوه پاره سنگ خاره اى است تبدیل شده است که در نسخه بریتانیا نقطه گذارى پاره مشخص نیست که باره است، یا پاره، اما در نسخه دهلى باره سنگ خاره است که با گذاشتن همزه بر روى ه باره و کسره بر روى گاف سنگ و با توضیح معنى باره به معناى قلعه خوانش و معنى جمله را به کلى تغییر داده است. یعنى قلعه اى از سنگ خاره است نه تکه سنگ خاره اى. این خوانش متن مطابق تاریخ است. این قلعه بخشى از کاخ هرود بزرگ امپراطور روم بوده است که به نام قصر بنت الملک در میان اعراب مشهور بوده است. یا در جمله چندان که بر روى زمین خانه ساخته اند در زیر زمین همچندان دیگر باشد که در نسخه هاى دیگر به همین شکل آمده است با گذاشتن کسره بر زیر همچند و فاصله با آن به شکل همچند آن دیگر باشد معنى جمله دقیق تر و مفهوم تر شده است.
نسخه طهران بیش از نسخه هاى دیگر تغییرکرده و اضافاتى از قبیل فاعل و ضمیر و فعل اضافى دارد که در نسخه هاى دیگر نیست و برحسب قیاس و گمان افزوده شده است.
غلطهاى املایى و غلطهاى انشایى و ویرایشى آن نیز از نسخه هاى دیگر بیشتر است. در بعضى موارد نسخه غنى زاده و نسخه تهران با هم شباهت دارند و با نسخه بریتانیا و نسخه پاریس تفاوت دارند. با این حال در نسخه تهران کلماتى وجود دارد که در نسخه پاریس و یا غنى زاده نیست، اما در نسخه موزه بریتانیا وجود دارد. این نشان مى دهد که این نسخه از رونوشت یکى از نسخه هاى کتابخانه بریتانیا چاپ شده است.
دبیر سیاقى بسیارى از تصحیحات خود را بر پایه نسخه پاریس و غنى زاده قرار داده است، ولى در بعضى جاها متن تهران را بر متن نسخه پاریس، که نزدیکتر به نسخه بریتانیا است، ترجیح داده است. بعضى کلماتى را که در نسخه پاریس غلط است به ترتیب قیاسى تصحیح کرده است که همانند نسخه بریتانیا شده است. بسیارى از ترجیحات نسخه غنى زاده از روى نسخه پاریس انتخاب شده است، در حالى دبیر سیاقى آنها را به کنار گذاشته است. در بسیارى جاها معلوم نیست که انتخاب دبیر سیاقى بر اساس چیست و چرا در بعضى جاها که کلمه اى جا افتاده است و این کلمه هم در نسخه پاریس و هم نسخه بریتانیا آمده است، آن را انتخاب نکرده و یا اگر کرده از روى نسخه طهران انتخاب کرده است. ما در زیر به تفاوتهاى این نسخه ها و تصحیح هاى مبنى بر نسخه خطى پاریس مى پردازیم.
نمودار تبارنامه نسخه هاى سفرنامه
با توجه به موارد اختلاف و موارد تشابه نسخه ها و تصحیح هاى سفرنامه مى توان نمودار زیر را رسم کرد.
این نمودار تبارنامه این نسخه ها را نشان مى دهد. البته باید توجه داشت که این تبارنامه فرضى است، اما تا حدودى نسبت این نسخه ها را به همدیگر نشان مى دهد. هر پیکان تا پیکان بعدى فاصله یک نسل یا ٣٠ سال میان هر نسخه بردارى را نشان مى دهد. پیدا شدن نسخه هاى دیگر، که احتمال آن بسیار است، مى تواند جاى خالى پیکانها را پر کند و اطلاعات بیشترى در اختیار ما بگذارد. ما براى سهولت نمایش فرض کردیم که از هر نسخه دو رونوشت تهیه شده است. ارتباط متقابلى میان نسخه دهلى و نسخه پاریس که یک سال پیش از آن چاپ شده است وجوددارد.
اگر فرض کنیم در فاصله ١٩٢ سال فاصله نسخه بریتانیا با نسخه پاریس، که معادل شش نسل است به طور متوسط شش بار نسخه بردارى شده باشد به نسخه پاریس مى رسیم که منبع همه سفرنامه هاى کنونى است. البته احتمال دارد که فاصله دفعات رونوشت بردارى نسخه پاریس با نسخه بریتانیا کمتر باشد، ولى به علت غلطهاى زیاد نسخه پاریس این احتمال بسیار کم است. تا یافتن نسخه هاى حد فاصل فرض را بر این مى گذاریم. نسخه دهلى که یک سال پس از نسخه پاریس منتشر شده شباهتهاى زیادى با نسخه پاریس دارد و اعتبار آن به علت آن که یک فارسى زبان آن را ویرایش کرده بیشتر است. این نسخه به احتمال زیاد از نسخه بریتانیا رونوشت بردارى شده و مصحح آن را با نسخه پاریس مطابقت داده است، زیرا بعضى از غلطهاى پاریس را ندارد و واژه هایى در آن است که در فقط در نسخه بریتانیا یافت مى شود.
غرض آن که هرگونه رونویسى از یک متن چه با دست و چه با ماشین تایپ و چه با واژه پرداز کامپیوترى به علت خطاى انسانى تغییر مى کند. و چنین است که حرفه اى به نام نمونه خوان و ویراستار به وجود آمده است.
محمدرضا توکلى صابرى مسیر سفر ناصرخسرو را در هزارمین زاد روز او رفته و شرح آن را در سفر برگذشتنى (انتشارات علمى فرهنگى) منتشر کرده است. سپس به دیدار مزار ناصرخسرو در کوهستانهاى بدخشان رفته و شرح آن را در کتاب سفر دیدار (نشر اختران) منتشر کرده است.
تصاویر کهن ترین نسخه در پایان مقاله آمده است
گریخته از سلجوقیان، فرارى از عباسیان - درباره کتاب «سفر دیدار» نوشته دکتر محمدرضا توکلی صابری
شميران، دژى که ناصرخسرو هزار سال پيش در آن ميهمان بوده است
پابه‌پای ناصرخسرو بر جاده ابریشم
چاپ دوم، سفر برگذشتنى، پا به پاى ناصرخسرو بر جاده ابريشم در هزارمين زادروز او
انتشار کتاب «سفر ديدار - سفر به کوهستان‌های بدخشان»
منابع:
1-Nassiri Khosrau, Sefer nameh; relation du voyage de Nassiri Khosrau, ed. and with translation by Charles Schefer, 348+97 pp. Paris Ernest Leroux, 1881.
٢-سفر نامه ناصرخسرو قبادیانى با مقدمه خواجه الطاف حسین حالى، چاپ دهلى ١٢٩٩ هجرى قمرى برابر با سال ١٨٨٢ میلادى.
٣-قدیم ترین مقدمه فارسی بر سفرنامه ناصر خسرو، سید حسن، فرهنگ ایران زمین سال ١٣٣٢، شماره ١٧، صفحه ٨١-٨٧
۴-سیرت حکیم ناصر خسرو صاحب سفرنامه، خواجه الطاف حسین خالى، فرهنگ ایران زمین، سال ١٣٣٢، شماره ١٧، صفحه ٨٨-١١٧
۵- سیاحت نامه ناصرخسرو علوى ره، زین العابدین الشریف الصفوى ابن فتحعلى بن عبدالکریم الخوى، ٢۶٢ صفحه، قطع رقعى، ١٣١٢ هجرى قمرى.
۶=سفرنامه ناصرخسرو قبادیانى، به انضمام روشنایى نامه و سعادت نامه، تصحیح و تحشیه محمود غنى زاده، ٢۴+١۵۶+٣۶+١٧ صفحه، چاپ دوم ١٣٩٣، انتشارات اساطیر، تهران
٧-سفرنامه ناصرخسرو قبادیانى مروزى، به کوشش دکتر محمد دبیر سیاقى ۴۶+۴٠٠
صفحه، چاپ هفتم تابستان ١٣٨١ انتشارات زوار، تهران.
٨-سفرنامه ناصرخسرو، دکتر پرویز ناتل خانلرى و دکتر ذبیح الله صفا، سرى شاهکارهاى ادبیات فارسى، موسسه مطبوعاتى امیرکبیر، ٢١ صفحه، بدون تاریخ چاپ.
٩-سفرنامه ناصرخسرو، به کوشش دکتر نادر وزین پور، ١٧+١٩٧ صفحه، چاپ یازدهم ١٣٧٣، شرکت انتشارات علمى فرهنگى، تهران.
١٠-سفرنامه ناصرخسرو قبادیانى مروزى، نسخه خطى کتابخانه بریتانیا.
١١-سفرنامه ناصرخسرو، به کوشش محمدرضا توکلى صابرى، در دست انتشار
١٢-سفر دیدار (سفر به کوهستانهاى بدخشان و دیدار از مزار ناصرخسرو)، محمدرضا توکلى صابرى، ٢٢٣ صفحه، نشر اختران ١٣٩۴، تهران.
13-Nasir ibn Khusru, "An Account of Jerusalem, translated for the late Sir H. M. Elliot, from the Persian text of Nasir ibn Khusru's Safarnamah, by late Major A. R. Fuller, Journal of Asiatic Society n.s.142-164, 1873
14-Nasir-i Khosrau, Diary of Journey Through Syria and Palestine,translated and with a preface by Guy Le Strange, London: Palestine Pilgrims' Text Society, 1893.
١۵-سفربرگذشتنى (پا به پاى ناصرخسرو در هزارمین زادروز او)، محمدرضا توکلى صابرى، جلد اول ٣٧٩، جلد دوم ٣٨٠ صفحه، نشر قطره ١٣٩٢، تهران.
16-Naser-e Khosraw's Book of Travel, translated by W. M. Thacston, Jr. The Persian Heritage Foundation , New York, 1986, 135 pages.
١١٧-رحله ناصرخسرو الى البنان و فلسطین و مصر و الجزیره العربیه فى القرن الخامس الهجرى، الدکتور یحیى خشاب، دارالکتاب الجدید، بیروت، ١٩٧٠، ١٨۴ صفحه
صفحه اول سفرنامه نسخه بریتانیا
صفحه آخر سفرنامه نسخه بریتانیا