خبر

گزیده ای از سجایای اخلاقی حضرت رضا(ع)؛ پرتویی از خورشید

برگرفته از تارنمای الف

مهدی یاراحمدی خراسانی

در آن زمان که درهاى آسمان گشوده شد و پرتوىی از نور رخشان امامت و ولایت بر زمین تابید، مژده ای شادی بخش، دلهاى زمینیان را فراگرفت و تاریکی و هواپرستى، با ظهور رهبرى ربّانى به رسوایى افتاد.

یازدهم ذى القعده سال ۱۴۸ هجرى امام هشتم(ع)، حضرت خورشید به عنوان سرچشمه اى از نیکى و مهربانى و هدایت رخ نمود تا پناهگاهى پدید آید که خداپرستان را در خود گرد آورد. حضرت علی بن موسی الرضا(ع) مانند دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام به زیور فضایل اخلاقی و کمالات نفسانی آراسته و از هر گونه زشتی و پلیدی و رذایل اخلاقی منزه بود و در این راه گفتار و رفتارش الگو و سرمشق دیگران بود.

در بحارالانوار جلد ۴۹ صفحه ۹۰ آمده است که «ابراهیم بن عباس» دربارۀ منش و روش اخلاقی حضرت ابوالحسن رضا(ع) چنین می‏گوید: « هرگز ندیدم آن حضرت، با سخن خود در حق کسی جفا کند(و مورد اهانت و آزار قرار دهد) و یا کلام کسی را قبل از آنکه پایان یابد، قطع کند. نیاز نیازمندان را برآورده می‏ساخت و هرگز حاجتمندی را که توان انجام حاجت او را داشت، رد نمی‏کرد. هرگز پای خود را نزد دیگران دراز نمی‏کرد. و هرگز در حضور دیگران به چیزی تکیه نمی‏داد. و هرگز ندیدم غلامان و خدمۀ خود را دشنام دهد. و ندیدم که در جمع با صدای بلند بخندد؛ بلکه خنده ‏اش تبسّم بود. وقتی سفره پهن می‏کرد، بردگان و خدمه و حتی دربانها و نگهبانان نیز با او بر سفره می‏ نشستند. خوابش کم بود. و کارهای نیک و صدقه‏ های پنهانی فراوانی داشت و اکثر آنها را در شب تار انجام می‏داد (تا مبادا کسی خجالت بکشد و یا او را بشناسد) هر کس گمان کند مثل او را [در غیر اهل بیت] در فضایل دیده است، او را تصدیق نکن!»

این روایت تنها قطره ای از دریای کرامات و سجایای اخلاقی امام رئوف حضرت ثامن الحجج علیه السلام است که بدان اشاره گردید. بر اساس گواه تاریخ، خورشید تابناک امامت و ولایت حضرت رضا(ع) همچون جد بزرگوارشان پیامبر اعظم(ص) در اخلاق نیک و ستوده سرآمد روزگار بودند و تاریخ به نقل از دوست و دشمن، کرامات و سجایای اخلاقی ایشان را شهادت می دهد. بر این اساس بر شمردن ویژگی های اخلاقی حضرتش کار بسیار بزرگی است که از عهده چنین قلم و کلامی بر نمی آید. با این وجود بخشی از مهمترین موارد از سجایای اخلاقی حضرت به اختصار بیان می گردد:

 

آداب اخلاقی در مراودات اجتماعی امام رضا علیه السلام:
حضرت رضا‏‌ علیه‌السلام با این که در مقام ولایت عهد بودند و از مقام معنوی بالایی نیز برخوردار بوده اند اما هرگز به آداب اخلاقی در مراودات اجتماعی، حتی به ریزترین آنها بی ‏توجهی و کم‏توجهی نفرمودند. براین اساس و با عنایت به حدیث ذکر شده در ابتدای این مرقومه برخی از نکات اخلاقی ویژه در ارتباطات اجتماعی ایشان وجود دارد که فهرست‏ وار به شرح زیر ارائه می گردد:

• بسیار مهربان و خوش برخورد بودند.
• با گفتارشان دل کسی را هرگز نرنجانده و به کسی اهانت نکردند.
• هرگز به کسی ناسزا نگفتند و به اَحدی دشنام ندادند.
• هرگز سخن کسی را قطع نمی‏کردند و اجازه می‏دادند که شخص سخنانش را تمام کند و به آخر رساند.
• با کسی به درشتی سخن نمی گفتند. روش امام این بود که صبر می کرد تا سخن گوینده تمام شود سپس نظر خویش را درباره سخنان او ابراز نمایند.
• پای خود را هنگام نشستن در حضور دیگران که مقابل و یا اطراف حضرت نشسته بودند، دراز نمی‏کردند.
• خوی نیکوی حلم و بردباری را از پدر بزرگوار خود امام کاظم (ع) به ارث برده بودند و در برابر افراد جاهل و گستاخ با بردباری مواجه می شدند.
• در حضور دیگران به دیوار تکیه نمی‏زدند و این را خلاف ادب و احترام حضّار می‏دانستند.
• هرگز دیده نشد که آب دهان خود را بیرون اندازدند.
• با صدای بلند نمی‏خندیده بلکه خنده ی ‏ایشان تبسّم و لبخند ملیح بود.
• میهمان را گرامی می‏داشتند و او را به کار وا نمی ‏داشتند.
• قبل و بعد از غذا دستها را می‏شستند و نظافت را رعایت می کردند.

فرهنگ رضوی در کمک به نیازمندان:
با عنایت به اینکه در زمان حیات امام هشتم علیه السلام نهادهای مشخصی برای کمک به محرومین و نیازمندان وجود نداشته است ایشان یکی از وظایف مهم و حیاتی خویش را کمک به فقرا و محرومین می دانستند. در فرهنگ کمک رسانی ایشان به محرومین موارد زیر در تاریخ نقل گردیده است:

• هرگز فقیری را رد نمی‏کردند: در مورد آن حضرت نقل شده است: هر گاه می‏توانستند حاجت نیازی را برآورده سازد، او را بی‏پاسخ رد نمی‏کردند.
• کمک به محرومین را سنّت حسنه‏ای در بین نیاکان خود می‏دانستند و به آن افتخار می کردند.
• امام رضا‏‌ علیه‌ السلام از پدر بزرگوارشان نقل کرده اند: که جدّش [امام] جعفربن محمد [الصادق‌ علیه‌ السلام] می‏فرمود: وقتی کسی از من درخواستی دارد (و به من ابراز نیاز می‏کند) تلاش می‏کنم در اوّلین فرصت نیاز او برطرف شود و من فرصت کمک به او را از دست ندهم.
• زمانی که حضرت در خراسان بودند، در روز عرفه‏ای تمام اموال خود را به فقرا انفاق نمودند. «فضل‏ بن سهل» به ایشان اعتراض کرد و عرضه داشت: این خسارت و زیان است. حضرت در جواب فرمودند: «هرگز خسارت نشمار آنچه را که به عنوان اجر (الهی) و یا کرم و بخشش داده‏ای.» این حدیث علاوه بر اینکه نشان می‏دهد گاه حضرت تمام اموالش را در راه خدا به فقرا انفاق می‏کرد، و ارائه دهندۀ خط فکری عمیق این مکتب؛ دربارۀ انفاق و کمک به فقرا است و آن اینکه انفاق خسارت نیست، از دست دادن نیست بلکه ذخیره سازی آن در جایی مطمئن است.
• انفاق از بهترین ها؛ پیوسته امام ابوالحسن الرضا‏‌ علیه‌ السلام هنگام غذا سینی را می‏آورد و کنار سفره می‏گذاشت (قبل از خوردن) از بهترین غذاهایی که برای او آورده بودند، برمی‏گرفت، داخل آن سینی می‏گذاشت و دستور می‏داد که آن را به نیازمندان بدهند. آنگاه این آیه را تلاوت می‏کرد می‏فرمود: «و تو چه می‏دانی آن گردنه چیست؟ آزاد کردن برده‏ای یا غذا دادن در روز گرسنگی.»
• بخشش به اندازۀ نیاز؛ روزی فقیری نزد حضرت آمد و از او درخواست کرد که: « به اندازۀ مروّت خودت به من عطا کن!» حضرت فرمود: یعنی شاید مروّت من به اندازۀ اعطای تمام دنیا باشد. فقیر متوجه خطای در کلامش شد؛ لذا دوباره عرض کرد: « به قدر مُروّت خودم بده.» در این وقت حضرت با چهرۀ گشاده به او فرمود: « در این صورت بلی» آنگاه فرمود: « ای غلام دویست دینار به او بده»
• حفظ آبرو و شخصیّت فقرا؛ حضرت رضا‏‌ علیه‌ السلام سخت به حفظ شخصیّت، کرامت و حیثیت افراد توجه داشتند؛ لذا سعی می‏کردند اغلب شبها و یا از پشت پرده دور از چشم مردم به فقرا رسیدگی نمایند.

سخن پایانی این که کرامت اخلاقی اهل بیت عصمت و طهارت - علیهم السلام - برگرفته از کرامت و بزرگواری پیامبر اعظم(ص) است که علاوه برهدایت جامعه اسلامی، موجب ارتقاء اخلاق اجتماعی مسلمانان شده و بیشترین جذابیت را حتی در برخورد با کسانی که بدون معرفت و آگاهی نسبت به آنان برخورد می کردند ایجاد می نمود. امامان معصوم با اینکه امامت و رهبری مردم را به عهده داشتند و برگزیده‌ی خداوند و حجّت او بر روی زمین بودند، امّا خودشان را از مردم جدا نمی‌دانستند و با رفتار و گفتارشان به همه درس زندگی، پاکی و درستی می‌دادند. امید است که با تأسی به خورشید هشتم آسمان ولایت و امامت، سلطان سریر ارتضا امام ‏علی‏ بن موسی الرضا‌ علیه‌ السلام بتوانیم گوشه‏ای از فرهنگ ناب تشیع را به جهانیان مدعی فرهنگ و تمدّن ارائه نماییم.