ایران‌بوم

مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی مؤسسه‌ای علمی ـ پژوهشی است که در اسفند ماه 1362 به منظور تدوین و انتشار دانشنامه‌های عمومی و تخصصی و کتب مرجع در ابعاد مختلف معارف بشری به ویژه فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی بنیاد نهاده شد. برای تحقق این هدف، پی‌ریزی سازمان علمی منسجمی برخوردار از توانائیهای بالا، ضروری می‌نمود. بدین سبب، طراح و بنیان ‌گذار این مرکز جناب آقای سید کاظم موسوی بجنوردی، با دعوت از شماری از برجسته‌ ترین دانشمندان و محققان ایرانی آنها را به همکاری فرا خواند. هسته اولیه این سازمان علمی، با بررسی شیوه‌های دانشنامه نگاری، به تبیین راههای وصول به این اهداف و تهیه و اجرای طرحی علمی پرداخت و به عنوان نخستین گام تألیف دائره المعارف بزرگ اسلامی را در دستور کار خود قرار داد. اجرای طرح عملا از اواسط سال 1363 آغاز شد. اگرچه در آغاز، دشواریهایی از لحاظ گردآوری ابزارهای تحقیق، به ویژه ایجاد کتابخانه‌ای غنی مشتمل بر اصیل‌ ترین و معتبرترین منابع تاریخ و فرهنگ اسلامی و ایرانی، وجود داشت، ولی به تدریج به موازات تشکیل و توسعه کتابخانه، سازمان علمی مرکز نیز با دعوت از محققان شناخته شده و نیز پژوهشگران جوان گسترش یافت و هم اکنون بیش از سیصد نفر از اساتید، مولفین و پژوهشگران بصورت پیوسته و وابسته، با پروژه های گوناگون در دست انجام همکاری دارند.

تاکنون بیش از پانصد هزار جلد کتاب و نشریه ادواری در کلیۀ زمینه‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی در کتابخانه این مرکز گرد آمده است و این کتابخانه را به بزرگ ‌ترین کتابخانه تخصصی کشور تبدیل نموده است. و البته کتابخانه بزرگ دیجیتالی نیز با دهها هزار عنوان بصورت تمام متن از طریق شبکه اینترانت داخلی مرکز در اختیار مولفین قرار گرفته که به جز محققان این مرکز، دیگران نیز از آن استفاده می‌کنند. اتصال مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی به شبکه‌های رایانه‌ای جهانی، ارتباط علمی استوارتری میان این مرکز و دیگر مؤسسات پژوهشی و کتابخانه‌های بزرگ جهان ایجاد کرده، و سبب غنای بیشتر این کتابخانه شده است.

در طول این سالیان، سازمان کتابخانه و مرکز اسناد این مرکز به جمع آوری و خرید و یا پذیرش اهداء کتب خطی و نفیس نیز اهتمام داشته تا گنجینه های میراث اسلامی و ایرانی در مخازن ویژه ای که برای این منظور در نظر گرفته شده، هر چه بهتر محفوظ بماند. بعنوان مثال، قدیمی‌ترین و کاملترین نسخه شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در گنجینه کتب خطی نگاهداری می‌ شود. این نسخه نفیس در قرن هفتم هجری نگارش یافته و به همراه تذهیب و خط عالی، خمسه نظامی را نیز در حاشیه خود به صورت کامل دارد. این شاهنامۀ هزار صفحه‌ای در تیراژ محدود به صورت فاکسی میل با دو نوع تجلید در اختیار عموم قرار گرفته است.

شورای عالی علمی مرکز متشکل از 46 نفر مدیران بخشها و مشاوران علمی و ویراستاران ارشد، بر کلیه فعالیتهای علمی نظارت مستقیم دارد. این شورا برای تعیین سیاستگذاری های کلی مقالات، ماهیانه تشکیل جلسه میدهد و مصوبات آن برای مولفین لازم الاجراست. روش کار برای کلیۀ دانشنامه‌های در دست تألیف، چنین است: فهرست مدخل ها توسط اعضای بخش گزینش عناوین با مراجعه به دائرةالمعارفها، فرهنگنامه‌ها و منابع معتبر استخراج و برای ویرایش و اظهار نظر به بخشهای علمی ارسال می‌شود. هر یک از مدیران و اعضای بخشها، فهرست مدخلهای خاص خود را بررسی می‌کنند، پس از حذف و اضافه و تهذیب و تأیید به بخش گزینش عناوین باز می‌گردانند. این عناوین پس از تأیید سرویراستار در فهرست مدخل ها قرار گرفته و برای هر یک پرونده ای علمی تشکیل می‌شود. یعنی پژوهشگران با مراجعه به اهم منابع، به ضبط و تصویربرداری از مطالب مربوط به مدخلها می‌پردازند. پرونده‌هایی که به این طریق تشکیل می‌شود، به تفکیک موضوع، به بخشهای علمی ارسال می‌گردد. مدیران بخشها براساس شناخت خود این مدخلها و پرونده‌های علمی را جهت تألیف مقاله به محققان داخل و خارج از مرکز سفارش می‌دهند. فایده پرونده علمی این است که در وقت مولف صرفه جویی بسیار شده و نیاز به حضور فیزیکی وی تا حد زیادی مرتفع میگردد و به این جهت میتوان حتی به مولفین خارج از تهران و کشور نیز سفارش مقاله داد و از طیف گسترده تری از محققین استفاده نمود. پس از تألیف، ارجاعات مقاله به منابع استفاده شده، توسط پژوهشگران مستقل بخش کنترل، مورد مقابله قرار می‌گیرد. سپس در صورت وجود اشتباهات، گزارش آن برای اصلاح، به نویسنده بازگردانده می‌شود. پس از بازبینی مقاله توسط نویسنده، مدیر بخش و ویراستاران به ویرایش علمی مقاله می‌پردازند و در نهایت مقاله در بخش ویرایش و چاپ، از لحاظ فنی و اصول دانشنامه‌ نویسی مورد بررسی مجدد و ویرایش نهایی قرار گرفته و آماده چاپ می‌گردد. در هر یک از مراحل یاد شده، مقالات باید از نظر سرویراستار بگذرد. تأیید نهایی سرویراستار به منزلۀ اجازه چاپ مقالات است.

مدخل هایی که برای دایرةالمعارف بزرگ اسلامی پیش‌بینی می‌شود، کلیۀ زمینه‌های خرد و کلان فرهنگ و تمدن اسلامی، مانند قرآن ‌شناسی، فقه، حدیث، تاریخ سیاسی و اجتماعی، جغرافیای تاریخی و انسانی، اسلام و فرقه‌های اسلامی اعم از فرق مذهبی و مکاتب کلامی، فلسفه و عرفان، زبان و ادبیات سرزمین‌های اسلامی، تاریخ علوم ریاضی و طبیعی، هنر و معماری در سرزمین‌های اسلامی، مردم‌شناسی، و نیز جنبه‌های فرهنگ بومی و محلی اقوام مسلمان را در بر می‌گیرد. این تنوع در موضوعات و مدخلهای دائره المعارف بزرگ اسلامی، از یک سو امتیاز آن را بر دانشنامه‌های مشابه که به برخی از موضوعات تمدن اسلامی توجه بیشتری مبذول داشته‌اند، نشان می‌دهد و از سوی دیگر کوششهای گسترده‌تر و عمیق‌تری را برای دستیابی به نکات و جزئیات مهمی از این فرهنگ و تمدن که مورد غفلت قرار گرفته است، را طلب می‌کند. لذا اصحاب دائره المعارف در تألیف و تحقیق، تکیه بر منابع اصیل و معتبر و کهنی را که از بطن و متن فرهنگ اقوام مسلمان و تمدن اسلامی برخواسته، اساس کار خویش قرار داده‌اند و البته این بدان معنی نیست که در این مهم از منابع جدیدتر و تحقیقات امروزی غفلت ورزند، بلکه می‌کوشند تا عناصر مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و علمی و ادبی و هنری اسلامی را بی‌طرفانه و با نگاهی علمی از منابع اصلی استخراج نموده و در قالب مقالات منسجم ارائه کنند. به این دلیل مدخل ها و موضوعاتی در این دائره المعارف مطرح شده که برخی از آنها برای اولین بار مورد تحقیق دقیق قرار می‌گیرند.

سازمان علمی مرکز متشکل از سرویراستاری، بخشهای علمی، کتابخانه، بخش پرونده‌های علمی، بخش بررسی، بخش گزینش عناوین و بخش ویرایش و چاپ است.
بنیانگذار و سرویراستار مرکز: آقای محمد کاظم موسوی بجنوردی
بخشهای علمی عبارتتد از: بخش ادبیات فارسی؛ بخش ادبیات عرب؛ بخش کلام و فرق؛ بخش تاریخ؛ بخش جغرافیا؛ بخش علوم؛ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث؛ بخش فلسفه؛ بخش عرفان؛ بخش هنر و معماری؛ بخش حقوق؛ بخش مردم‌شناسی؛ بخش ادیان؛بخش ایران شناسی؛بخش زبان شناسی؛بخش موسیقی.

از مجموعه دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاکنون 17 مجلد منتشر شده است. همچنین با توجه به موضوع این دائره المعارف و به منظور افزایش خوانندگان و مخاطبان آن، ضمن انتشار مجلدات فارسی، ترجمۀ عربی و انگلیسی آن نیز منتشر می گردد. برای این منظور مترجمان و محققان زبده به کار ترجمه مشغولند. تاکنون 7 مجلد از ترجمۀ عربی آن با عنوان دائره المعارف الاسلامیة الکبری منتشر شده، و مجلد اول و دوم ترجمه انگلیسی دائره المعارف بزرگ اسلامی نیز در اروپا منتشر شده است.

همچنین مشغول تدوین دانشنامه فرهنگ عامیانه مردم ایران در 6 جلد است. این اثر که در نوع خود بی‌نظیر است. از لحاظ وزنه فرهنگی و شناساندن روحیه ملت ایران نقش برجسته‌ای خواهد داشت. همچنین مشغول تدوین دانشنامه خلیج فارس در 8 جلد و دانشنامۀ شمیران در 2 جلد است. از سوی دیگر مرکز دائره‌المعارف که خود را ملزم به تدوین و تألیف کتابهای مرجع و علمی می‌داند اقدام به تألیف تاریخ جامعه ایران از آغاز تا پایان دوره قاجاریه در 12 جلد نموده است. همچنین اقدام به تألیف جغرافیای جامعه ایران در 5 جلد کرده که تقریباً به پایان رسیده است. برای برخی اقوام ایرانی و مناطق ایران نیز تحت عنوان تاریخ و فرهنگ مانند تاریخ و فرهنگ آذربایجان و تاریخ و فرهنگ کرد کاری اساسی و بنیانی شروع کرده است که پیش‌بینی می‌شود تاریخ و فرهنگ کرد در 6 جلد باشد و تاریخ و فرهنگ آذربایجان در دو جلد.

کار مستقل دیگر مرکز، تألیف دانشنامه ایران است. این دانشنامه در 30 جلد در حال تدوین است که دو مجلد آن هر یک در نهصد صفحه و با عکس های رنگی فراوان منتشر شده است. این دائره المعارف یک دانشنامۀ عمومی در همۀ رشته‌ها و شامل همۀ حوزه‌های فرهنگی است که آنچه مربوط به ایران و اسلام است تألیفی و آنچه به غیر از حوزۀ جهان اسلام است ترجمه از منابع معتبر جهانی می‌باشد.

کار مهم دیگر در دست انجام این مرکز، تدوین فهرست‌وارۀ کتابهای فارسی یعنی معرفی آثار مکتوب فارسی از آغاز پیدایش این زبان تا پایان عهد چاپ سنگ می‌باشد. این فهرست، پهنۀ جغرافیایی فرهنگ ایرانی، از ایران و خراسان بزرگ تا ماوراءالنهر، شبه قارۀ هند، آسیای صغیر و سرزمینهای دولت عثمانی را در بر می‌گیرد و در واقع در صدد مشخص نمودن سهم زبان فارسی در فرهنگ مکتوب بشری است و بر حسب موضوع در بیست ودو مجلد فراهم شده که ده جلد آن به چاپ رسیده است. این کار سترگ حاصل تلاش دهها ساله استاد احمد منزوی و همکارانش در این مرکز می باشد. همچنین کار انتشار فهرست نسخ خطی وعکسی این مرکزتوسط این گروه درحال انجام است که دوجلداول ودوم آنها تاکنون منتشرشده است.البته انتشارات مرکزکارهای دیگری را در دستورکارخود داردکه می توان به مجموعه پژوهش های ایران باستان که تاکنون 6جلد آن منتشرشده اشاره نمود.ونیزچاپ شاهنامه فردوسی تصحیح دکترخالقی مطلق ودیگرکتبی که مشخصات آنها دربخش آثارمنتشرشده این مرکزآمده است.

همچنین، ساختمان این مرکز در مساحتی حدود 28000 مترمربع ساخته شده که کتابخانه مزبور دردوطبقه آن قرار دارد .البته قابل ذکراست که بخشی را به کتابخانه ها ومجموعه های اهدائی به نام اهداکنندگان اختصاص داده اند.

بخش توزیع مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی وظیفه ساماندهی برای توزیع مناسب و گسترده منشورات مرکز را در داخل و خارج از کشور برعهده دارد. این بخش علاوه بر حضور در نمایشگاههای کتاب در سطح استانی، کشوری و خارجی، سرویس منظمی را جهت صدور کارت ویژه اشتراک و ارسال پستی کتاب به آدرس مشترکین پس از انتشار هر یک از مجلدات برقرار نموده است. همچنین تخفیف ویژه برای اساتید و دانشجویان دانشگاهها، و مدرسین و طلاب حوزه‌های علمیه و نیز معلمین و اقشار فرهنگی جامعه در نظر گرفته شده است که با مراجعه به این بخش واقع در ساختمان مرکز، می‌توان از این تسهیلات استفاده نمود.

شورای عالی علمی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی

1 آقای دکتر آذرتاش آذرنوش
2 سرکارخانم دکترقمرآریان
3 سرکارخانم دکترژاله آموزگار
4 آقای دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی
5 آقای دکتر غلامرضا اعوانی
6 آقای ایرج افشار
7 آقای دکترمحمود امیدسالار
8 آقای دکتر عباس انواری
9 آقای دکترحسن انوری
10 آقای محمد ابراهیم باستانی پالیزی
11 آقای محمدکاظم بجنوردی
12 آیت الله سیدمحمد بجنوردی
13 آقای علی بلوکباشی 36
14 آقای دکتراحمد پاکتچی
15 آقای دکترنصرالله پورجوادی
16 آقای دکتر مسعود جلالی مقدم
17 حجه الاسلام محمد جوادحجتی کرمانی
18 آقای محمد خاکی
19 آقای دکترجلال خالقی مطلق
20 آقای دکتراصغردادبه
21 آقای دکترسیدمحمددبیرسیاقی
22 آقای دکترعنایت الله رضا
23 آقای حسن رضائی باغ بیدی
24 آقای دکتر مهدی رفیع
25 آقای دکتر منوچهر ستوده
26 آقای دکتر صادق سجادی
27 آقای دکترعباس سعیدی
28 آقای محمدحسن سمسار
29 آقای دکترداریوش شایگان
30 آقای دکترعلی اشرف صادقی
31 آقای سید جواد طباطبائی
32 آقای کامران فانی
33 آقای دکتر محمد جواد فریدزاده
34 آقای دکتر عزت الله فولادوند
35 سرکارخانم دکتربدرالزمان قریب
آقای دکتر مجیدالدین کیوانی
37 آقای دکترمحمدحسن گنجی
38 آقای دکترسیدفتح الله مجتبائی
36 آقای دکترمحمدمجتهد شبستری
40 آقای عنایت الله مجیدی
41 آقای دکترمهدی محقق
42 آقای دکترسیدمصطفی محقق داماد
43 آقای دکترحسین معصومی همدانی
44 آقای دکترمحمدعلی موحد
45 آقای دکتر علی اکبر ولایتی