گردشگری
مارسرخ، دژ دفاعی گرگان
- گردشگری
- نمایش از دوشنبه, 12 تیر 1391 09:22
- بازدید: 4620
برگرفته از روزنامه اطلاعات
دیوار بزرگ گرگان یکی از دیوارهای حاشیه دریای مازندران است که از آن حتی به‌عنوان دومین دیوار بزرگ جهان یاد می‌شود. آنچه این روزها اهمیت این دیوار را به‌گونه‌ای دیگر جلوه می‌دهد، بحث عبور راه‌آهن از میان بخشی از این دیوار است؛ اما دیوار بزرگ گرگان چقدر اهمیت دارد و چندمین دیوار طولانی جهان است؟
به گزارش ایسنا، سه دیوار مربوط به دوره ساسانی در محدوده دریای مازندران تاکنون شناسایی شده‌اند. در این میان، دیوارهای گرگان و تمیشه در حوزه استحفاظی استان گلستان قرار دارند و دیوار دربند یا قفقاز در محدوده کشور جمهوری‌آذربایجان واقع شده است. دیوار گرگان که در جهت شرقی ـ غربی با 200 کیلومتر طول ساخته شده است از دریای مازندران شروع می‌شود و تا پارک ملی گلستان ادامه دارد. دیوار تمیشه نیز که در خلاف جهت این دیوار یعنی در جهت جنوبی ـ شمالی ساخته شده است و با 15 کیلومتر طول از دامنه‌‌جنوبی البرز تا خلیج گرگان امتداد دارد.
حمید عمرانی ـ معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان گلستان ـ درباره جایگاه این دیوار در جهان به ایسنا توضیح داد: دیوار بزرگ گرگان از نظر طولی پس از دیوار چین، دومین دیوار طولانی در قاره آسیاست؛ ولی در جهان پس از دیوار چین با حدود شش‌هزار کیلومتر طول و دیوار لیمز با حدود 500 کیلومتر طول، دیوار گرگان سومین دیوار طولانی جهان است.
او درباره قدمت این دیوار نیز بیان کرد: برخی معتقدند دیوار بزرگ گرگان به دوره مادی، هخامنشی یا اشکانی مربوط می‌شود؛ ولی مطالعات باستان‌شناسی انجام‌شده نشان می‌دهد که دیوار بزرگ گرگان به اواخر دوره ساسانی متعلق است و بازه زمانی 429 میلادی تا حدود سال 615 میلادی را دربرمی‌گیرد.
او ادامه داد: از نظر قدمت، دیوار چین که به دوره پیش از تاریخ مربوط می‌شود قدیمی‌ترین دیوار در دنیاست. دیواره‌های آنتونی در یونان، دیوار گرگان و تمیشه که تقریباً در یک دوره هستند در رده بعدی قرار دارند.
به گفته عمرانی، یکی از جنبه‌هایی که دیوار گرگان را با هفده قرن قدمت مطرح کرده، به مهندسی آن مربوط می‌شود که از دیوار چین و لیمز پیشرفته‌تر است. در دیوار چین از مصالحی مانند سنگ، چوب و آجر استفاده شده، ولی تمام 200 کیلومتر دیوار گرگان از آجر ساخته شده است و این نشان از مهندسی قوی به کار رفته در این دیوار دارد.
او با اشاره به اینکه ساختار دیوار تمیشه نیز شبیه دیوار گرگان است، اظهار کرد: یکی دیگر از مشخصه‌های دیوار گرگان این است که طبق منابع تاریخی، این دیوار باید بین 6 تا 10 متر ارتفاع داشته باشد که از وجود 6 متر آن مطمئن هستیم؛ ولی برای اطمینان از وجود ارتفاع 8 تا 10 متری، به کاوش‌های باستان‌شناسی بیشتر نیاز است. همچنین به نظر می‌رسد ارتفاع شش متر باید در تمامی مسیر دیوار وجود داشته باشد، زیرا ساسانیان برای جلوگیری از نفوذ دشمن حصارهای محکمی را ایجاد می‌کردند.
عمرانی درباره دیگر ویژگی‌های دیوار بزرگ گرگان، توضیح داد: مقابل دیوار، خندقی به طول 200 متر و عرض 30 متر وجود دارد که از آن به‌عنوان مانعی برای جلوگیری از نفوذ دشمن استفاده می‌شد. در واقع، زمان جنگ آب گرگان‌رود را که پشت دیوار گرگان واقع شده است، به سمت خندق هدایت می‌کردند تا مانعی برای نفوذ دشمن باشد. علاوه بر این، یک سد نیز به نام کرگز روی دیوار گرگان ساخته شده بود تا آب مورد نیاز خندق تأمین شود.
به گفته این باستان‌شناس، از آنجا که تمامی 200 کیلومتر طول دیوار گرگان برای به آجر نیاز داشته است، خاک حاصل از حفاری خندق را با کاه مخلوط می‌کردند و خشت‌هایی با ابعاد 40×40×10 تولید می‌کردند و برای اینکه مقاومت این آجرها زیاد شود، آنها را در کوره می‌پختند. تاکنون حدود 150 کوره در اطراف دیوار شناسایی شده است. همچنین برای گرم‌کردن کوره‌ها از چوب‌های جنگلی یا خاشاک یا نی استفاده می‌شد. به این ترتیب که برای کوره‌های واقع‌شده در نواحی شرقی که با جنگل فاصله زیاد داشتند از نی و خاشاک استفاده می‌شد و برای کوره‌های واقع در نواحی غربی که به جنگل نزدیک بودند از چوب‌های جنگلی استفاده می‌شد.
عمرانی درباره ویژگی دیگری که دیوار گرگان را در جهان ممتاز می‌کند، گفت: پشت دیوار گرگان 36 قلعه با وسعت‌های 5 تا 20 هکتار شناسایی شده‌اند که همه آنها ویژگی‌های دفاعی دارند. البته در نواحی غربی دیوار که بیشتر دشت و بیابان است و دید بیشتری وجود دارد قلعه‌ها با تراکم کمتری ساخته شده‌اند، ولی در نواحی شرقی که تپه ماهور و کوهستان بیشتری به‌چشم می‌خورد قلعه‌ها متراکم‌تر هستند.
او بیان کرد: علاوه بر این یکسری قلعه نیز با حدود فاصله سه کیلومتری در اطراف دیوار گرگان وجود دارند که به‌عنوان نیروهای پشتیبان قلعه‌های دفاعی بودند و تاکنون 25 مورد از آنها شناسایی شده است. یکی از نکات جالب توجه درباره این قلعه‌ها این است که علاوه بر ارگ، حصار و برج و بارو همه آنها نیز خندق داشته‌اند. همچنین بزرگترین قلعه در میان این قلعه‌های پشتیبان، 330 هکتار وسعت دارد.
عمرانی با تأکید بر اینکه تمامی مطالب گفته شده از شگفتی‌های دیوار گرگان محسوب می‌شوند که دیوار چین به‌عنوان طولانی‌ترین دیوار جهان از آنها برخوردار نیست، اضافه کرد: در نواحی شرقی خلیج گرگان، بخش‌هایی از دیوار در رسوبات دریای خزر دفن شده است و شاید در بخشی، این دیوار به دیوار تمیشه متصل شده باشد.
به گزارش ایسنا، در حال حاضر یک گروه باستان‌شناسی قصد دارد کاوش نجات‌بخشی را در بخشی از این دیوار که قرار است راه‌آهن از آنجا عبور کند، انجام دهد. البته به گفته معاون میراث فرهنگی استان گلستان، این بخش از دیوار تا کنون کاوش نشده است و برای نخستین‌بار به‌صورت نجات‌بخشی کاوش در آن انجام خواهد شد؛ اما او تأکید کرد که پس از پایان کاوش نجات‌بخشی و مشخص شدن نتایج، درباره عبور راه‌آهن از این منطقه توسط اداره کل میراث فرهنگی استان گلستان تصمیم‌گیری خواهد شد.
در این حال، دیوار تاریخی گرگان یکی از گزینه‌های در لیست انتظار ایران برای پیشنهاد به یونسکو جهت ورود به فهرست آثار جهانی است. با این حال این اثر تاریخی آنقدر معارض و مزاحم قدیمی و جدید دارد که بدون رفع آنها احتمال جهانی‌شدن دیوار گرگان به صفر می‌رسد.
به نوشته خبرگزاری میراث فرهنگی، دیوار دفاعی گرگان را در متون جهانی با عنوان «مار سرخ» می‌شناسند، این اثر طولانی‌ترین دیوار خشتی دنیا است و سومین دیوار بزرگ جهان پس از دیوار چین و داغستان. سال‌های ساخت و تکمیل این اثر بزرگ به دوره ساسانیان و حدود 1700 سال پیش می‌رسد، معماران و کارگرانی که بر روی دیوار گرگان کار می‌کردند با 90 سال کار آن را ساختند.
اگر چه امروز از آن دیوار تاریخی اثر چندانی روی زمین یافت نمی‌شود، با این حال این اثر یکی از گزینه‌هایی است که بر اساس برنامه‌های سازمان میراث فرهنگی قرار است در سال‌های آینده برای ورود به فهرست آثار جهانی به یونسکو پیشنهاد شود. این در حالی است که ضوابط و شرایط برای پیشنهاد و ثبت جهانی یک اثر قوانین و دستورالعمل‌های بسیار سختگیرانه‌ای دارد. اما آیا با وجود این دیوار تاریخی گرگان واجد مولفه‌های لازم برای جهانی‌شدن هست، این دیوار بزرگترین بنای آجری ساخت دست بشر در همه دنیاست. 200 کیلومتر طول دارد و در طول بلندبالای آن قلعه‌های زیادی احداث شده بود به گونه‌ای که 30 هزار سرباز همزمان از بالای آن دیده‌بانی می‌کردند.
این مشخصه‌ها اما تنها یک روی این سکه است، روی دیگر سکه حکایت از تخریب و نابودی این اثر بزرگ تاریخی دارد، دیوار تاریخی گرگان به طول 200 کیلومتر در جهت شرقی ـ غربی کل دشت گرگان را به دو قسمت تقسیم می‌کند در طول سال‌ها هر پروژه‌ای که در این دشت بزرگ اجرایی شد با این دیوار تلاقی داشت و به آن آسیب زد، علاوه بر این بیش از 90 درصد طول دیوار در طول سال‌ها به زیر گل رفته است، بخش‌های از خاک بیرون آمده هم همیشه در معرض تخریب از سوی اهالی بود، به گونه‌ای که تا چندی پیش در بسیاری از روستاهای استان گلستان شغلی بود تحت عنوان «دیوار کنی» که خشت‌های دیوار تاریخی را جدا کرده و برای ساخت خانه به مشتریان می‌فروختند.
جبرئیل نوکنده سرپرست هیأت کاوش‌های باستان‌شناسی این دیوار در رابطه با موانع و چشم اندازهای ثبت جهانی این اثر به CHN می‌گوید: «دیوار گرگان در لیست انتظار استان ماست، چرا که همه قابلیت‌های لازم برای ورود به فهرست جهانی را دارد، اما مسأله اینجاست که تنها داشتن این قابلیت‌ها ملاک جهانی‌شدن نیست و آنچه بیش از همه اهمیت دارد پلان مدیریتی و چگونگی اداره این اثر تاریخی است.»
این باستان‌شناس می‌افزاید: «نمونه قابل ذکر میدان نقش جهان است که ما آن را به راحتی به ثبت جهانی رساندیم، اما نحوه مدیریت اثر آن را به لیست آثار در خطر نزدیک کرد، در مورد هر اثر دیگری هم وضع به همین منوال است، اگر مقررات یونسکو رعایت نشود و ساختار مدیریتی مطلوبی برای محافظت از آثار نباشد و حریم و ضوابط حریمی در نظر گرفته نشود هر اثری با هر میزان اهمیت به لحاظ شاخص‌ها وارد فهرست جهانی نخواهد شد.»
وی در ادامه تصریح می‌کند: «به اعتقاد من بیشتر محوطه‌های تاریخی و مهم ایران بیش از آنکه برای جهانی شدن ایراد تاریخی و اصالت داشته باشند به لحاظ پلان مدیریتی و حفاظت از ضوابط حریمی مشکل دارند، از طرفی عزم ملی برای حل مشکلاتی از این دست وجود ندارد و همه چیز بر دوش سازمان میراث فرهنگی است.»
نوکنده در رابطه با مشکلات و موانع پیش روی دیوار تاریخی گرگان برای ورود به فهرست آثار جهانی نیز می‌گوید: «اگر دیوار تاریخی گرگان بخواهد به ثبت جهانی برسد در اولین گام باید 30 کیلومتر جاده روستایی آسفالته‌ای که در نزدیکی آق قلا درست بر روی بخش‌های از دیوار واقع است جمع‌آوری شود، علاوه بر این باید در حدود 200 تیر چراغ برقی که در نقاط مختلف بر روی دیوار و در حریم درجه یک آن نصب شده نیز جابه‌جا شود.»
دیوار بزرگ گرگان در مختصات: 54.076552 شرق 37.070382 شمالی قرار دارد، این دیوار در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده است. مار سرخ از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله کشیده شده است. هم اکنون تقریباً تمامی این دیوار از میان رفته و تنها بخش‌های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون مانده، باقی است. این دیوار عظیم تاریخی که 200 کیلومتر طول دارد در 29 تیرماه سال 1378 به ثبت ملی رسید.
جالب اینکه عکس این دیوار نخستین بار توسط اریک اشمیت خلبان آمریکایی ثبت شد. اشمیت خبرنگار آمریکایی که با هواپیمای خود در سال 1316 از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید که از سمت دریای خزر به طرف کوه‌های گلیداغ امتداد دارد. او از این دیوار عکس گرفت و این عکس‌ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد.
از آنجا که این دیوار در جنوب دهستان (در ترکمنستان کنونی) و شمال گمیشان آغاز می‌شده و از نزدیکی گرگان و رود گرگان نیز می‌گذشته به این اسامی نیز نام برده می‌شود. همچنین «محمدبن‌نجیب بکران» در جهان نامه نام این دیوار را تجنبار نوشته و «آرنه» باستان‌شناس سوئدی نیز در تپه‌های باستانی دشت گرگان به این نام اشاره دارد.
بیشتر تاریخ‌نگاران براین باورند انوشیروان ساسانی این دیوار را بنا نهاده، اما «گردیزی» در زین‌الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می‌دهد. «مارکوارت» نیز در شهرستان‌های ایران به ساخت این دیوار توسط یزدگرد و بنای شهر دهستان توسط نرسی اشکانی و کمش تپه توسط آژی‌دهاک اشاره می‌کند. سعید نفیسی هم در تاریخ تمدن ایران ساسانی از تعمیر آن توسط مازیار فرمانروای طبرستان خبر می‌دهد.
بسیاری از کارشناسان بر این باورند دیوار تاریخی گرگان همزمان با دیوار چین ساخته شده و هر دوی این بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال‌ها که از شمال وارد می‌شده‌اند، ساخته شده است.ابن‌اسفندیار، پدر تاریخ مازندران و نویسنده کتاب تاریخ طبرستان، و رابینو، نویسنده فرنگی دوره قاجاریه، در کتاب‌های خود احداث این دیوار را به فرخان بزرگ که از سلسله دابویگان تبرستان بود نسبت داده‌اند.
اتفاق نظر است که این دیوار برای جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحرانورد بنا شده بود، «ابن خردادبه» در مسالک و الممالک از تصرف این دیوار به‌دست صول (چول) پادشاه ترکان می‌نویسد و «ثعالبی» نیز در غرور ملوک فرس و سیرهم نام دیوار را دربند صول یا دروازه صول می‌نویسد.
دیوار بزرگ گرگان از ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن آغاز می‌شود، اما انتهای آن به روشنی مشخص نیست. مصب رود گرگان، روستای خوجه لر، کوه‌های گلیداغ و یا قله کوه علی‌آباد.
