ایران‌بوم

واژه‌ی اسفند:
سپنتا آرمتی که ترکیبی از دو واژه "سپنته" یعنی پاک و نا آلوده و مقدس، و ارم یعنی درست و به جا و واژه متی از ریشه مصدری ”من“ یعنی اندیشیدن است. بدین‌سان سپنتا آرمتی، سپندارارمتی، سپندار متی، سپندار مت، سپندارمذ[فارسی نو]، اسپندار مذ، اسپند، اسفند، یعنی اندیشه درست و پاک (اندیشه‌ی نیک، سازگاری، بردباری، فروتنی مقدس).

جشن اسفنگان:
در ایران باستان هر ماه جشنی به همان نام وجود داشته‌ و برپا می‌گردید و مناسبت تلاقی ماه و روز برگزار می‌شده است که امروزه شماری از این جشن ها در میان مردم میهن ما باقی است.
روز پنجم از هر ماه موسوم است به سپنته آرمیی تی که چهارمین امشاسپند ... است.
در ایران باستان گروهی از ایزدان و یا مهین فرشتگان را امشاسپندان نامیدند، یعنی پاکان، بی مرگ یا جاودانی، این پاکان هفت تن دانسته شده‌اند، اینان مانند وزیران پادشاه آسمانی ، آفرینش اهورامزدا را پاسبانی و نگهبانی می کنند. اینان همان اند که در فارسی بهمن، اردیبهشت، شهریور، سپندارمذ (اسفند)، خرداد و امرداد میخوانیم و سر آنان، خرد پاک اهورا که سپند مینو گویند جای داده شده است. در میان آن‌ها سپندارمذ، خرداد و امرداد مادینه دانسته شده اند. هر یک از آن‌ها نماینده یکی از صفت‌های اهورامزدا در جهان خاکی هستند که سپندارمذ نمودار بردباری و سازگاری اهورامزدا در این جهان است. نگهبانی زمین به وی سپرده شده است و گفته شده از آن‌جا که زمین مانند زنان در زندگی انسان نقش باروری دارد، این جشن برای نکوداشت زنان نیکوکار [نیز] برگزار می‌کردند. این فرشته گذشته از پاسبانی زنان پارسا، نگهبان و حامی زمین نیز می‌باشد. این جشن را به دلیل نزدیکی کشت و کار و فصل بهار به نام "برزگران" نیز می‌گویند.
در گاتاها، 18 بار از اسفندارمذ یاد شده . اسفندارمذ سازنده‌ی جانوران است (یسنا31, بند9) و سرگردانانی را که هنوز درست از نادرست باز نمی‌شناسند را یاری کند (یسنا31,بند12) از او درخواست شده که در روز رستاخیز در آمرزیده شدن او و [پیروان راه راست] کمک کند. (یسنا33, بند11) و نیز در بن‌دهش فصل27که از گیاهان سخن رفته، آمده است که ”بیدمشک“ از آن سپندارمذ است. این گل که پیش‌رو گل‌های بهاری در هنگام جشن آرمتی، زینت باغ و بوستان است.
نخستین جشن این روز [اسفندگان] جشن "مزدگیران" یا "مژدگیران" ویا "مردگیران" بوده است. این جشن ویژه‌ی زنان بوده و به مناسبت تجلیل و بزرگداشت شان بر پا می‌شده است این روز را عید زنان هم می‌خواندند و در این روز مردان به زنان تحفه‌ها اهدا می‌کردند.
در این روز کشمش و ناردان (انار) خشک می خوردند و با آن وسیله، نیش عقرب را دفع می‌کردند. برای مصون ماندن از این خزندگان در فاصله طلوع فجر و بر آمدن آفتاب، دعایی را بر سه رقعه می‌نوشتند و از سه دیوار خانه می‌آویختند و یک دیوار آزاد می‌گذاشتند که عقرب از آن‌جا بگریزد.

ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه مینویسد: "در زمان گذشته این ماه، به ویژه این روز عید زنان بوده و در این عید مردان به زنان بخشش می‌کردند و هنوز در اصفهان و ری و بلدیه‌های پهله باقی مانده و به فارسی مزد گیران گویند. در این روز افسون می‌نویسند و عوام مویز را با دانه انار می‌کوبند و تریاقی خواهد شد که از زیان گزیدن کژدم را دفع می‌کند و از آغاز سپیده دم تا طلوع آفتاب این رقعه (افسون) را به کاغذهای چهار گوش می‌نویسند و بر سر دیوار خانه می‌چسبانند.
در اسپند روز از سپندارماه، بر روی کاغذ سخنانی چند از اوستا نویسند و به در خانه‌های خود بیاویزند تا این‌که آن خانه‌ها درسال از آسیب گزندگان در امان بمانند. این جشن را ”برزی‌گران“ نیز خوانندند و همین افسون را ازبرای دور داشتن کشت‌زاران از گزندها به‌کار می‌بردند."

گردیزی درباره این جشن می‌نویسد: "...و این نام فرشته‌ای است که بر زمین موکل است و زنان پاکیزه مستوره و اندر روزگار پیشین، این عید خاصه مر زنان را بودی و این روز را مزدگیران گفتندی که به مراد خویش مرد گرفتندی ... "

چه نیکوست که ایرانیان به خصوص جوانان به جای جشن گرفتن در اعیاد غربی و تبعیت از فرهنگ‌های بیگانه در چنین ایامی که نیاکانمان، جشن و سرور برپا می‌کردند، ما نیز با به پیروی از آنان در این روزهای فرخنده به جشن و پایکوبی بپردازیم.

منابع:
جشن های ایران باستان، سرگرد اورنگ، اسفند 1335، انتشارات راستی.
گاهشماری و جشن های ایران باستان، نوشته و پژوهش هاشم رضی، چاپ دوم 82، انتشارات بهجت تهران.
جشن های ایران باستان، حسین محمدی، چاپ اول، تهران 82، جهاد دانشگاهی.
جشن ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، حبیب الله بزرگ زاد، اصفهان 50، انتشارات داد.
آناهیتا، پنجاه گفتار پورداود، مرتضی گنجی، امیر کبیر، تهران 1343.