ایران‌بوم

این اثر که مجموعه ای از مقالات پژوهشگران محققان و دانشگاهیان آذربایجانی است در سی و چهار مقاله به بررسی ”نقش آذربایجان در تحکیم هویت ایران“ می پردازد و از پنج بخش با مقالات صاحب‌نظران و پژوهشگران آذری شکل گرفته است در بخش اوّل در پنج مقاله به بررسی وضعت و نقش آذربایجان در ایران قبل از اسلام پرداخته شده است، بخش دوم با هفت مقاله به تاریخ این سامان در دوره‌ی اسلامی می‌پردازد. بخش سوم با عنوان ”آذربایجان رسمیت تشیع و هویت ایرانی“ با پنج مقاله به موضوعات مهم شکل‌گیری دولت صفوی، رسمیت مذهب شیعه در آذربایجان و شکل‌گیری هویت ایرانی اختصاص یافته است. بخش چهارم که مفصل‌ترین قسمت این مجموعه نیز می‌باشد به مرور تاریخ آذربایجان در ایران معاصر می‌پردازد که شامل مقالاتی از پژوهشگران و صاحب‌نظران تاریخ از جنگهای روسیه علیه ایران تا انقلاب اسلامی است. در بخش بعدی نقش و جایگاه آذربایجان در فرهنگ و ادب ایرانی موضوع مقالات پژوهشگران آذربایجانی بوده است، شعر و ادب پارسی، آذری، سبک آذربایجانی، فرهنگ عامه، جلوه‌های تعلقات مذهبی، به قدر مقدور مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

اهمیت تحولات بعد از هشت سال دفاع مقدس تلاش و کوشش مضاعف علاقمندان به تاریخ و هویت اصیل ایرانی در آذربایجان را ضروری می‌نمود از این رو جمعی از اساتید جوان دانشگاه‌های آذربایجان، پژوهشگران تاریخ و فرهنگ این سامان، محققان ایران‌دوست آذری در معیت بزرگان فرهیخته در نخستین تلاش خود مجموعه‌ی ”نقش آذربایجان درتحکیم هویت ایران“ را آفریده تقدیم مردم میهن‌دوست خود نموده‌اند. اغلب مؤلفان این مجموعه فرهیختگان جوان دانشگاهی هستند که براساس رشته‌ی تحصیلی و تخصصی خود اثری در این مجموعه نگاشته‌اند.

آنچه در این مجموعه از سوی فرهیختگان، پژوهشگران محققان و دانشگاهیان آذری گردآوری و ارایه گشته است ادامه راهی است که حدود چهل سال پیش، استاد فرزانه شادروان منوچهر مرتضوی آغازگر آن بوده است. “چهره‌ی آذرآبادگان در آئینه‌ی تاریخ ایران“ عنوان مجموعه‌ای است که به قصد نیت دفاع و صیانت از هویت اصیل ایرانی اسلامی آذربایجان به کوشش این استاد فرزانه توسط دانشگاه تبریز انتشار یافت.(1)

آذربایجان همواره در تاریخ و فرهنگ ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و هست. نقش آذربایجان در شکل‌گیری هویت ایرانی موضوع مهمی است که هنوز در مورد آن به اندازه کافی پژوهش‌های بایسته‌ای براساس نیازهای روز صورت نگرفته است. در نقشی که آذربایجان در این زمینه ایفا کرده است جایگاه دین و مذهب را می‌توان به خوبی دید و بررسی کرد. نقش و تأثیر مغان (طایفه‌ی روحانی) در ایران، آئین زردشت و رسمیت یافتن آن در عصر ساسانی اهمیت دینی این خطه در این آئین از مسایل قابل توجه تاریخ و فرهنگ ایران قبل از اسلام است. و به همین نسبت تشکیل دولت ملی صفوی توسط شاه اسماعیل صفوی و رسمیت یافتن مذهب شیعه در قلمرو این دولت ملی ضمن اینکه نقطه‌ی عطف تاریخ جدید ایران است گویای نقش و جایگاه آذربایجان در شکل‌گیری ایران جدید با هویت متمایز از همسایگان خود بود. اردبیل خاستگاه خاندان شیخ صفی با جلوه‌های ایرانی و مسجد جامع تبریز محل اعلام رسمیت مذهب شیعه در ایران بود. آنچه در آذربایجان تحقق یافت خواست و اراده‌ای تاریخی بود که برای حفظ و حراست از هویت ایران ضروری می‌نمود.

در رویارویی تاریخی ایران با غرب چه در ایران قبل از اسلام (امپراتوری روم) و چه ایران عصر صفوی (امپراتوری عثمانی) مذهب مهمترین نقش را در حفظ وحدت ملی و ارضی ایران ایفا کرده است که بدون آن حفظ شیرازه هویت این کهن بوم امری غیر ممکن به نظر می‌آید. تأثیرات عمیق و پر دامنه‌ صفویه در فرهنگ و هویت ایرانی هنوز هم به قدرت و قوت در حیات است و از این جهت بخش قابل ملاحظه‌ای از هویت ملی و ایرانی کنونی ما مدیون تلاش ایشان است.

از دو قرن گذشته ایران بدون آنکه خود بخواهد وارد گردونه‌ی سیاست جهانی استعماری گردید که حاصل آن از دست رفتن قسمت‌های زیادی از قلمرو ایران بود. نگاه توسعه‌طلبانه‌ی روسیه‌ی تزاری و سپس جاشین آن اتحاد جماهیر شوروی، آذربایجان را کانون رویارویی هویت ملی و ایرانی و تعرض و تهاجم بیگانه و بیگانه‌گرایی قرار داد. سایه‌های سنگین و خونین حضور بیگانگان روسی و عثمانی در آذربایجان حکایت از چشم طمع بیگانگان به این قسمت از خاک ایران داشت که ادامه‌ی آن در جریان جنگ جهانی دوم به وقوع پیوست و اکنون نیز به شکلی دیگر در جریان است.آذربایجان همچنان که مصاف‌گاه جنگ روسیه علیه ایران بود در عصر مشروطه و بعد از آن نیز آوردگاه هویت ایرانی و هویت بیگانه‌ی روسی و ترک عثمانی بوده است. مردم آذربایجان چون مزه‌ی تلخ حضور خشن و خونین بیگانگان را چشیده اند بیش از سایر نواحی هویت ایرانی شان را متجلی‌تر ساخته‌اند و بر این اساس است آذربایجان و آذربایجانیان پیشگام حفظ هویت ایرانی در نهضت تحریم تنباکو، نهضت مشروطه، نهضت ملی کردن صنعت نفت و انقلاب اسلامی بوده اند.

1. اهانت‌های ناجوانمردانه‌ای که به این استاد فقید شده و می شود تاوان دفاع وی از هویت ایرانی آذربایجانیان است.