ایران‌بوم

در اوایل تابستان سال 1953 آقای کارول به عنوان مسوول طراحی بُعد نظامی عملیات آژاکس منصوب شد. در طراحی این بخش از عملیات چند اصل باید در نظر گرفته می شد :

1. عملیات به صورت مشترک با اینتلیجنس سرویس انجام خواهد شد.
2. عملیات بر این اساس طراحی خواهد شد که نیروهای نظامی، آماده ی نبرد به نفع شاه هستند.
3. نیروهای مسلح ایران تحت فرماندهی افسران طرفدار مصدق قرار دارند.
4. جنگ افزارهای نظامی متعلق به نیروهای مسلح که سیا و اینتلیجنس سرویس به آن ها دسترسی دارند، برای دست یابی به اهداف عملیات در وضعیت مناسبی قرار ندارند.

اهدافی که بایستی در طراحی عملیات مورد توجه قرار می گرفت :

5. بررسی دقیق شخصیت های نظامی برجسته در ایران.
6. بررسی دقیق امکانات نظامی ارتش ایران، به ویژه پادگان های تهران.
7. بررسی نظامی و دقیق ارتباطات، زاغه های مهمات، آمادگاه های نظامی، ساختار فرماندهی در نیروهای مسلح ایران، فاصله ی مکانی و زمانی تهران با دیگر نقاط ایران، جاده ها و خطوط راه آهن.
8. بررسی دقیق امکانات نظامی متعلق به اینتلیجنس سرویس.
9. امکانات نظامی که قرار است توسط سیا ارائه شود. در آن زمان تقریبا هیچ گونه امکانات نظامی در اختیار سیا نبود.

جورج کارول در واشنگتن قبل از تهیه ی پیش نویس طرح نظامی اقدام به مطالعه در مورد افراد نمود.
افرادی که وی را در این مطالعه یاری دادند عبارت بودند از : جرم اف. بگرت، ویلیام فولکس، جی. آر، اوژن ای. کیلسدورف، الیزابت ای. مک نیل، بتی جی. کالدول و آرتور دبلیو. دابویس. این افراد اعضای گروه کاری را تشکیل داده بودند.

اینتلیجنس سرویس در لندن موافقت کرد باید در اقدامات نظامی اولویت های زیر مد نظر قرار گیرند :

1. تصرف و اشغال نقاط تعیین شده.
2. دستگیری افراد مشخص شده در فهرست ها.
3. خنثی سازی عملیات نیروهای نظامی هوادار مصدق در تهران.
4. از کار انداختن تاسیسات شهر تهران.
5. تقویت نیروهای هوادار زاهدی در تهران به وسیله ی نیروهای خارج از شهر.

این اولویت ها به این منظور در نظر گرفته شدند که شبکه ی ارتباطات هر چه سریع تر از کار انداخته شود تا از ارتباط نیروهای هوادار مصدق و دیگران با یکدیگر جلوگیری گردد.

ارزیابی نظامی عملیات آژاکس

سنجش افراد

1. در صورتی که سیا قصد دارد از طریق به کارگیری نیروهای نظامی، دولت مخالفی را ساقط نماید، باید نیروهای دوست را شناسایی و سپس با آنان ارتباط برقرار کرده و آنان را به هر طریق به خدمت بگیرد.
2. تصمیم برای اجرای یک کودتای نظامی ققط زمانی باید اتخاذ شود که نیروهای کارآمد در اختیار باشند. در برآورد اوضاع باید فرق بین «ناراضیان» و«فعالان» در نظر گرفته شود.
3. جمع آوری اطلاعات مربوط به زندگی نامه ی افراد در مدتی کوتاه میسر نیست. این اطلاعات باید به طور مستمر گردآوری شده و دربرگیرنده ی هر نکته ای، حتی کم اهمیت درباره ی زندگی شخصی افسران باشد. وابستگان نظامی بهترین و عادی ترین عوامل جمع آوری اطلاعات هستند.
4. پرونده های مربوط به زندگی نامه ی عوامل سیا در نیروهای مسلح کشورهای خارجی کامل است، اما اغلب این جاسوسان در رده های پایین هستند و نه رده های فرماندهی.
5. در صورتی که اطلاعات کافی مربوط به زندگی نامه ی نظامیان و انگیزه های آنان موجود باشد، اقدام بعدی، ارزیابی شخصیت هر یک از آنان است. ارزیابی افسران باید با توجه ویژه به عرف ارتش بومی انجام گیرد. به طور مثال، ارتش ایران سنت جدیدی در شکست دارد.
6. پس از آنکه ارزیابی افسران به پایان رسید سیا افسران خوب و بد را در هر دسته یا گروه مشخص خواهد کرد. در این زمان انگیزه های سیاسی و میهنی افراد تا حد ممکن باید سنجیده شود. مسائل سیاسی، زمینه ی اصلی ارزیابی افسران است و عملیات غیر نظامی برای آماده ساختن اوضاع به منظور تقویت یا تطبیق انگیزه ها در افراد به گونه ای که این وضع در هنگام ارزیابی ها وجود داشته، ممکن است اجرا شود.
7. در تمام کشورها موضع دوستانه ای در خصوص «جهان آزاد»، «ایالات متحده»، «ملل متحد»، «استعمار سفید» و دیگر انگیزه های سیاسی به چشم می خورد. در ایران، سیا افسرانی را که «طرفدار شاه»، «طرفدار مصدق» یا «عضو حزب باد» هستند مشخص کرده است. شدت انگیزه های سیاسی افراد در موقعیت های گوناگون، متفاوت است و معمولا در مقایسه با انگیزه های شخصی مثل جاه طلبی و حسادت اهمیت کمتری دارد.
8. مسئله ی دیگری که در ایران اهمیت زیادی دارد، ارزیابی از شاه در قالب فرمانده ی کل قوا بود که ریاست حکومت را نیز بر عهده داشت. از لحاظ نظامی، در ارزیابی شاه به عنوان فرمانده ی کل قوا باید دقت نظر داشت که استفاده از او به عنوان کانون اصلی و یا کانونی که افراد و گروه های نظامی به آن نیازمندند نیز باید مورد ارزیابی قرار می گرفت.

ارزیابی ما از شاه در زمینه های زیر بدون ذکر دلیل، مثبت بوده است :

رییس حکومت برای براندازی دولت مخالف.
فرمانده ی کل قوا به عنوان نماد سازماندهی مجدد.

اما ارزیابی ما از وی به عنوان فرمانده ی کل قوا برای برنامه ریزی و شرکت در عملیات نظامی منفی بوده است.

9. پس از ارزیابی شاه، نتیجه گرفتیم که وی می تواند در قالب یک نماد برای تحریک افراد نظامی مهم مورد بهره برداری قرارگیرد.
10. ارزیابی شخصیت افراد نظامی ما را به این نتیجه رساند که سرلشکر زاهدی به علل زیر مناسب ترین فرد برای هدایت نیروها برضد دولت است :

او تنها فرد در ایران بود که آشکارا برای رسیدن به پست نخست وزیری تلاش می کرد.
او در این اقدام شهامت بی نظیری از خود نشان داد.
در گذشته او به عنوان یک سرباز بیست وپنج ساله شهامت خود را نشان داده بود. وی در تشخیص چگونگی رهبری نبرد بر ضد بلشویک ها مهارت خود را بروز داد و به درجه ی سرتیپی رسید.
پس از جراحت شدید و دررفتن چهار دنده ی پهلویی، جان او را یک دکتر آمریکایی نجات داد.
او شخصا طرفدار آمریکا شناخته شده چون به پسرش اردشیر، اجازه داد که به مدت شش سال در ایالات متحده تحصیل کند. او سرلشکری عالی رتبه و مورد احترام افسران جوان و نیز مسن بود.

در کنار نکات مثبت یاد شده، وی نقاط ضعفی هم داشت :

او چندین سال در ارتش نبود و افسران جوان را نمی شناخت.
از بعضی جهات وی فردی رشوه خوار شناخته شده است.
توانایی او برای رهبری کودتا ناشناخته است و وی هیچ گاه خود را افسر ستاد ندانسته، بلکه خود را فرمانده می شمرد.
بیشتر دوستان زاهدی را افراد غیر نظامی تشکیل می دادند و تعداد کم شماری از آن ها افسران ارتش بودند.

11. ارزیابی فرماندهان پیاده نظام پادگان تهران تا زمانی که اطلاعات از پایگاه سیا در تهران ارسال نشده بود، در واشنگتن امکان پذیر نبود. برای نمونه، نه تنها ستاد سیا نام بسیاری از فرماندهان تیپ ها را در تهران نمی دانست بلکه با کمال تعجب G-2 و پنتاگون نیز چنین وضعی داشتند. حتی هیچ یک از آن ها هیچ نظری درباره ی چگونگی درگیری در ایران نداشتند. بنابر این، قبل از آنکه ارزیابی ویژه ی فرماندهان پیاده نظام انجام گیرد، پایگاه سیا در تهران باید اطلاعاتی را که از طریق وابسته ی نظامی جمع آوری شده بود به صورت روزانه به ستاد مرکزی سیا گزارش می داد.
12. پس از آنکه ارزیابی فردی افسران در ستاد تحقق یافت، تصمیم نهایی برای اجرای اقدامات لازم به منظور سرنگونی مصدق در وزارت خارجه اتخاذ شد. با ادامه ی بررسی ها مشخص شد که ما تصویر روشنی از موقعیت نظامی در ایران نداریم. به گونه ای که فهرستی از افسران و مسوولیت های آنان و امکانات عملیاتی و نیز مراتب فرماندهی در دست نبود. همچون ارزیابی ها و بررسی ها، در کلیه ی مراحل عملیات نظامی نیز شتاب بیشتری لازم بود که البته در آن صورت تصمیمات صحت و امنیت کمتری داشتند.
13. ارزیابی ما از رییس ستاد ارتش مصدق (سرتیپ تقی ریاحی) با دقت انجام شد. ما درباره ی وی در همه ی جنبه های زندگی شخصیش از جمله افرادی که با آنان زندگی کرده یا از کار برکنار کرده است، افرادی که به کار گمارده یا در دفترش جمع کرده است و شخصیت های سیاسی که با آنان ارتباط دارد مطالعه کردیم. از بُعد سیاسی، بی تردید مصدق رییس ستاد خود را بسیار درست انتخاب کرده بود. ما مطمئن بودیم که ریاحی در روز معرکه از مصدق حمایت خواهد کرد نه از شاه. اما از نظر نظامی، سرتیپ ریاحی چند نقطه ضعف داشت. ما مطمئن نبودیم اما امید داشتیم که کم تجربگی او در فرماندهی و مبارزه، در صورت وقوع یک درگیری نظامی، به سود ما باشد. ما درباره ی شهامت و ثبات شخصیت او تردیدی نداشتیم. ما دریافتیم که او با سه تن از اعضای برجسته ی حزب ایرانیان که طرفدار مصدق بود، در ارتباط است و در حقیقت رهبری جناح طرفدار مصدق را در ارتش برعهده داشت. او و اکثر اعضای ستادش تحصیلکرده ی فرانسه بودند. آن ها در کارهای ستادی دقیق اما در میدان عمل تازه کار بودند.
14. زمانی که پایگاه شروع به ارسال گزارش درباره ی شخصیت سرلشکرها و سرتیپ ها و سرهنگ ها و سرگردها در تهران و دیگر نقاط ایران کرد، ما توانستیم اوضاع را با روشنی بیشتری ارزیابی کنیم. در نتیجه ی این ارزیابی ها مشخص شد که اکثر فرماندهان تیپ ها یا باید دستگیر و یا از کار برکنار شوند و امکانات نظامی عملیات افزایش یابد که مهم ترین آن سازماندهی فرماندهی عملیات بود. بعدها معلوم شد که این ارزیابی ها صحیح بوده و از نظر امنیتی بسیاری از مواقع ما را نجات داده و جلوی زیان هایی را گرفته است. به علت اقدامات گسترده ی امنیتی موجود، ما از همان ابتدا به لزوم برقراری ارتباط و کار کردن با افرادی که کمک آن ها شانس موفقیت ما را افزایش می داد، پی برده بودیم.
15. از مطالب بالا چنین نتیجه گیری می شود که در اختیار داشتن اطلاعات کاملا حساب شده درباره ی زندگی نامه ی افراد برای تضمین توفیق عملیاتی که در آن از نظامیان استفاده ی گسترده می شود، ضروری است. شکست یا موفقیت عملیات می تواند به ارزیابی درست یا غلط از یک افسر بستگی داشته باشد.

ادامه دارد...

پن‌نوشت:

این مجموعه نوشتارها که برگرفته ای است از نسخه ی ترجمه ی «Clandestine Service History Overthrow of Premier Mossadeq of Iran» نوشته ی دکتر «ویلبر دونالد نیوتن» به بررسی اسناد محرمانه و غیرمحرمانه مربوط به کودتای 28 مرداد می پردازند.