هنر

تاریخچه چند باغ قدیمی و درختکاری‌های گذشته

برگرفته از مجله دهاتی

نویسنده: دکتر احمد مصدق
استاد بازنشسته دانشگاه تهران

عکس از داریوش آقاعلیخانی - ایرانبوم

مقدمه:

از لابه‌لای اوراق قدیمی و همچنین مصاحبه حضوری با پیشکسوتان که تعدادی از آنها در قید حیات نیستند می‌توان تاریخچه بعضی باغ‌های قدیمی و درختکاری‌های گذشته را به‌اختصار ذکر کرد. نگارنده این افتخار را داشته است که ضمن جستجو در مدارک قدیمی با چند تنی از اساتید بزرگ مصاحبه نموده و تذکرات آنان را که حکایت از تاریخچه قدیمی می‌باشد، به‌رشته تحریر درآورده، گو اینکه سرورانی هستند که این خاطرات و تذکرات را بهتر از نگارنده می‌دانند ولی ذکر آنها برای نسل جوان خالی از لطف نیست.

1- چنارهای باغ فردوس شمیران به دستور میرزاآقاسی، نخست‌وزیر محمدشاه قاجار توسط حسنعلی میرزا حاکم تهران کاشته شده است.

2- چنارهای باغ دانشکده کشاورزی کرج در زمان فتحعلی‌شاه قاجار توسط یک باغبان اصفهانی با الهام از چهار باغ اصفهان کاشته شده؛ زیرا باغ دانشکده کشاورزی کرج محل کاخ تابستانی فتحعلی‌شاه قاجار بوده و نظر به این‌که تابستان‌ها هوای تهران گرم می‌شده و پشه داشته، فتحعلی‌شاه قاجار در کرج در جوار رودخانه برای تابستان‌های خود باغی احداث کرده بود که همراه حرمسرا به این باغ می‌آمد.
از محل ورودی این باغ تا محل قصر شاهی درختان چنار غرس شده بود (باقی‌مانده این قصر هنوز در باغ دانشکده پا برجا است) و از محل ورودی این باغ تا محل قصر 40 حوضچه آب‌نما وجود داشته و در دو طرف این حوضچه‌ آب‌نما وجود داشته و در دو طرف این حوضچه‌ها دو خیابان بوده که برای عبور درشگه و اسب ساخته شده بود که بعدها تخریب شده و خیابان فعلی در آن ساخته شده است. باغ گیاه‌شناسی یا باغ تبانیک دانشکده قبلاً قبرستان بوده که در جوار مسجد احداث شده بود که بعدها تخریب شده و به‌صورت باغ گیاه‌شناسی درآمده است. (مأخذ از گفته‌های میرزامحمودخان فاتح در سال 1335 برای نگارنده) طبق تعریف شادروان استاد دکتر حبیب‌اله ثابتی برای نگارنده (استاد دکتر حبیب‌اله ثابتی، استاد قدیمی دانشکده کشاورزی کرج که در سال 1311 وارد مدرسه عالی فلاحت آن زمان شده و در سال 1314 با درجه مهندسی کشاورزی فارغ‌التحصیل گردیده است که بعدها از کشور فرانسه موفق به اخذ درجه دکترا گردید و سال‌ها استاد توانای گیاه‌شناسی دانشکده کشاورزی کرج بود).
طبق گفته ایشان ساختمان قدیمی مدرسه عالی فلاحت همان موزه استاد افشار است؛ این ساختمان در سال 1308 ساخته شد که علاوه بر موزه حشره‌شناسی کلا درس و خوابگاه دانشجویان بود و دانشجویان در آن‌زمان علاوه بر دروس کشاورزی، تعلیمات نظامی می‌گذرانیدند و مثل سربازان مشق نظامی داشتند.

3- پارک ساعی در تهران در جاده شمیران، خیابان ولیعصر از یادگارهای شادروان استاد کریم ساعی، بانی جنگلبانی نوین ایران است. استاد ساعی اولین استاد جنگل‌شناسی ایران بود که در سال 1331 در یک سانحه هوائی بدرود حیات گفت. آرامگاه ابدی این استاد در باغ دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی کرج در جوار ساختمان‌های دانشکده منابع طبیعی قرار دارد. گوئی روح پرفتوح این استاد شاهد و ناظر جولانگاه دانشجویان دانشکده منابع طبیعی است.

4- درخت داغداغان را در شمیران قدیم به‌نام درخت ته می‌گفته‌اند.

5- طبق مدرک تاریخ ده‌هزار ساله ایران نوشته دکتر عبدالعظیم رضائی، جلد اول صفحه 22 بنا به گفته جکسن، مستشرق معروف در اوستا نام جنگل بزرگی به اسم جنگل سفید آمده که در خراسان امروزی قرار داشته ولی اکنون اثری از آن باقی نیست.
تبصره: نگارنده حدس می‌زند که این جنگل از درختان سپیددار بوده که تنه سفید دارد و نام جنگل سفید به این دلیل بوده است.

6- کاج معمولی یا کاج تهران و به‌قولی کاج‌الدار: اصل این کاج و موطن اصلی آن در دشت‌الدار قفقاز است که امروز فقط 60 هکتار از آن به‌صورت طبیعی باقی‌مانده ولی در گذشته بذر و نهال آن را به تمام نقاط عالم برده‌اند. طبق نظر شادروان پروفسور ولادو تره‌گوبو در سال 1342 که اینجانب همکاری علمی ایشان را در دانشکده منابع طبیعی کرج داشتم، بیان کردند که برای اولین مرتبه در زمان سلسله صفوی توسط ارامنه به اصفهان آورده شده و بذر آن‌را در جلفای اصفهان کاشته‌اند، سپس در اوایل دوران قاجاریه بذر نهال آن‌را به تهران آورده و در کاخ گلستان کاشته شده است در این دوران کاشت آن در باغ‌های تهران توسعه پیدا کرده و آنگاه سازمان جنگل‌ها به کاشت آن در اغلب شهرهای ایران همت گماشته است.

7- سدر لبنان: این درخت سوزنی برگ به‌صورت طبیعی در کوه‌های لبنان یافت می‌شود. طبق مطالعات شادوران استاد دکتر رضا حجازی در آزمایشگاه چوب‌شناسی دانشکده منابع طبیعی کرج قطعات چوبی کاخ تخت جمشید [پارسه] از چوب سدر لبنان بوده است و چون لشگریان ایران به اغلب نقاط خاورمیانه دسترسی داشته‌اند چوب‌های سدر لبنان را به استان فارس حمل کرده‌اند  در کاخ تخت‌جمشید [پارسه] از آنها استفاده نمودند.

8- تاریخچه سرو کاشمر: سرو کاشمر تا به امروز تاریخ 3 هزار ساله دارد و در روایت است که این سرو به‌دست زرتشت کاشته شده، معتصم بالله پس از مرگ مأمون بر مسند خلافت نشست؛ وی به سال 220 هجری شهر سامره را بنیاد نهاد. او هشتمین خلیفه عباسی بود. معتصم وقتی به بلاد خراسان آمد در کاشمر این درخت عظیم را مشاهده کرد و چون بنای کاخی را در سامره بنیاد نهاده بود، دستور داد که این درخت سرو را قطع نمایند و تنه این درخت را بر پشت شترها به سامره حمل نمود ولی قبل از اینکه از آن برای ستون بنای خویش استفاده نماید در سال 227 هجری در سامره درگذشت.

9- درختان اکالیپتوس که موطن اصلی آن در کشور استرالیا است و 700 گونه طبیعی مختلف دارد و برای اولین مرتبه در سال 1290 شمسی توسط گروه انگلیسی که در شرکت نفت سابق بودند از استرالیا به استان خوزستان آورده شد و بعدها کاشت بعضی گونه‌های مناسب آن در باغ‌های کشاورزی شمال ایران برای خشک کردن باتلاق‌ها جهت مبارزه با پشه مالاریا کاشته شد؛ زیرا این درخت خاصیت جذب آب دارد و در نقاط باتلاقی کاشته می‌شود.

10- کاشت انواع درختان سوزنی‌برگ به‌نام گونه‌های سریع‌الرشد یا گونه‌های بیگانه برای اولین مرتبه در سال 1318 توسط شادوران استاد کریم ساعی بانی جنگلبانی نوین ایران آغاز شد که بعدها بنگاه جنگل‌های وقت به وارد کردن بذور مختلف سوزنی‌برگان اقدام نمود ولی بذر درخت سروسیمین برای اولین مرتبه توسط شادوران استاد دکتر رضا حجازی در باغ دانشکده کشاورزی کرج کاشته شد که درخت کهنسال آن هنوز پابرجا است و بعدها سازمان جنگل‌ها و شهرداری‌ها به کاشت وسیع آن اقدام کرده‌اند.

• < قبلی
• بعدی >