یافته‌های باستان شناسی
چغامیش، نخستین جایگاه نوشتار در ایران
- يافته‌هاي باستان شناسي
- نمایش از جمعه, 25 شهریور 1390 06:40
- بازدید: 4339
برگرفته از فر ایران
ندا سیجانی
در پناه کوه زاگرس و حاشیه شمالی شوش تپههای میان رودخانه دز و کارون از یک تپه بزرگ و نسبتا مرتفع و چند تپه کوچک تشکیل شدهاند. این تپهها روزگاری پوشیده از کوزه شکستههای فراوانی بود که پس از نخستین مطالعه و بررسی روشن شد که عهد پیش از خط باقی ماندهاند.
این منطقه در جلگهای که آبادیهای شاهآباد در شمال، شلگهی در غرب، کهنک در شمال شرقی و دولتی و جلیعه در جنوب آن واقعاند و در میان دشتی وسیع و در 40 کیلومتری جنوبشرقی دزفول قرار دارد.
چغامیش شهری از دوران پیش از اختراع خط است و قدمت آن به حدود 34 قرن پیش از میلاد میرسد. چغامیش را باید نخستین مرکز ایران دانست که خط و کتاب، اول بار در آن جا ظاهر شده است. امتیاز حفاری این تپه را هیات مشترک باستانشناسان اعزامی از دانشگاه کالیفرنیا و موسسه شرقشناسی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی پروفسور پینهاوس دولوگاز به نام موسسه اورینال از ایران درخواست کرد. پس از وی دکتر هلن کانتور در سالهای 1961 تا 1976 میلادی کاوش کرد. این دانشمندان 4 بار و به تناوب در تپههای چغامیش به کاوشهای باستانشناسی پرداختند. در میان اشیای مکشوفه، قدیمیترین و جالبترین سند دریانوردی را که به نوشته آن‌ها ریشه فرهگی آن 6 هزار سال قبل از میلاد برمیگردد کشف کرده و به جهانیان عرضه داشتهاند. این مهر گلین، یک کشتی را با سرنشینان نشان میدهد. در این کشتی یک سردار پیروز ایرانی، بازگشته از جنگ، نشسته و اسیران زانوزده در جلوی او دیده میشوند هم‌چنین در این مهر یک گاو نر و یک پرچم هلالی شکل هم دیده میشوند. نقشهای برجسته پاسارگار نمایانگر توانمندی دریایی ایرانیان و فرمانروایی ایشان بر هفت دریاست. اما در ارتباط با سند دریایی ایرانیان که در چغامیش اثر مهرهای استوانهای است. این مهرها قطعات سنگی بودند که روی آن‌ها تصاویری حک شده بود که با این وسیله روی ظروف و غیره علامتگذاری میکردند. یکی از این مهرها پادشاهی را نشان میدهد که از جنگ برمیگردد که در قایقی نشسته و عدهای اسیر دست بسته در جلوی پاهای او افتادهاند.
در یک دست فرمانده، گرز و در دست دیگرش ریسمانی است که با آن اسیران را نگاه داشته است. در این ککشتی تصویر دریانوردی به چشم میخورد که یکی از آن‌ها روی دماغه کشتی نشسته و شیئی شبیه علامت یا پرچمی را در دست دارد.
به اعتقاد پروفسور دلوگاز این تصویر نمایشگر یک جنگ دریایی است که به احتمال زیاد در رودخانههای داخلی روی داده، چند لوح گلی نیز با اشکالی از نقطه و خط فشرده کشف شده و عقیده من بر این است که اینها تنها سیستم اعداد بود که به احتمال قوی برای مقاصد حسابداری به کار میرفته است. اما مشاهده گاو لوح روی این نقش گلی که یکی از جاشوها به مراقبت از آن میپردازد حاکی از آن است که فرمانده کشتی از راه دوری برمیگردد و نیز رسم همراه بردن حیوانات زنده در کشتیها از زمانهای گذشته میان دریانوردان ایرانی خلیجفارس معمول بوده است. در میان چیزهای فراوان و مختلف دوران پیشاز خط آن چه از همه پرمعناتر بود و ما را بهتر به چگونگی آن دوران آگاه کرد اثر مهرهای استوانهای روی گل نرم بود. صحنهها و موضوعهایی که صدها اثر مهر یافته شده در چغامیش را نشان میدهند بسیار تنوع دارد. در این نقشها جانور، آدم و دیو هر کدام به فعالیتی سرگرم هستند و سادهترین این طرحها که تنها جانوران و گیاهان را نشان داده از هر پیشرفته حکاکی روی سنگ حکایت میکند.
حالتهای اصلی جانوران با برجستگیهای دقیق تجسم یافته است. اگر هنرمندان به طور کلی از واقعیت الهام میگرفتهاند اسیر اوهام نمیشدهاند. موجودات غیر واقعی مانند بز کوهی دو سر یا شیری که مانند آدم زانو زده آزادان با دنیای واقعی در آمیخته است.
در آن‌ها صحنههای فعالیت انسانی با واقعبینی ترسیم شده است.
از جمله در آن‌ها مردانی دیده میشود که بز و گوسفندی را راهنمایی میکنند، قسمتهای خالی صحنه عموما با ظرفهایی پر شده که ظاهر شبانان و ماستبندان به کار میبردهاند، روی دو قطعه گل که اثر یک مهر منعکس است 2 زن دیده میشود، یک سمت راست نشسته نخ میریسد و دیگری مشکی دو دهانه را میزند.
بخش بزرگی از مهرهای چغامیش موضوعهای نظامی را نشان میدهد. روی دیگر نمونههایی از جنگها دیده شده است. روی یک اثر مهر چهره بزرگ تیراندای دیده میشود که تجهیزات وی جزو به جزو پیداست. این صحنه که تا به امروز در هیچ کجا مانند ندارد گروهی مرد را نشان میدهد که با گامهای فشرده راه میروند، گویا یک واحد نظامی آزموده و با انضباط است. هم‌چنین در این تپه تعداد یادی الواح گلی (شمارشی) و قطعات و ظروف و کاسههای سفالی مشهور به «لبه واریخته» که از سفالینههای شاخص دوره آغاز کتابت است به دست آمده است؛ سفالهایی که سخت صیقل یافته و اغلب این سفالها با موضوعهایی نقاشی شده که طرز شگفتانگیزی به نسبت آن زمان پیشرفته بوده است.
سفالهای دورانهای بعدی با نقشهای هندسی تزیین شده که تنگ هم و با موتیفهای مخصوص قلم خورده است. مقدار زیادی سفال به ابعاد و شکلهای مختلف از آن جا بیرون آمده است. از قوطی کوچک آرایشی گرفته تا خمهای بزرگ ثابت که برای انبار کردن آذوقه به کار میرفته است که همه منعکس کننده شغلهای اهالی و کار مربوط به محلههای مختلف شهر است و چند شی کیشی که نشانههایی از زندگانی مذهبی است.
چغامیش به شماره 487 در سال 1344 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و نام یکی از بخشهای سه گانه شهرستان دزفول به مرکزیت شهرک دولتی است. بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت بخش چغامیش شهرستان دزفول در سال 1358 برابر با 28 هزار و 368 نفر بوده است.
