ایران‌بوم

چند ماه قبل از وقوع کودتا اسدالله علم به دستور مصدق به بیرجند تبعید شده بود. در این دوره چند ماهه تا سقوط مصدق اسدالله علم با بهره‌گیری از کمک طرفداران محلی خود اقدامات گسترده‌‏ای را علیه دولت مصدق و طرفداران و کارگزاران وی در بخشهای شرقی کشور ترتیب داد. از هنگام تبعید، اسدالله علم از برخی امکانات پیشین محروم شده بود. از جمله اینکه صرف دور بودن از مرکز کشور او را از دسترسی مستقیم به عاملان اصلی کودتا بازمی‏داشت. مسئله دیگر سفارت انگلیس و نمایندگی‌های سیاسی این کشور در ایران بود که به دنبال قطع رابطه سیاسی بین ایران و آن کشور به دستور دکتر مصدق بسته شده بود. دیگر اینکه مدت کوتاهی قبل از تبعید اسدالله علم به بیرجند دکتر مصدق ضمن عزل وی از ریاست املاک و مستغلات پهلوی، ادارۀ این املاک و دارائیها را به کارگزاران دولتی طرفدار خود واگذار کرده و دیگر امکانات مالی این اداره را نیز به نفع دولت ضبط کرده بود. این امر باعث شد اسدالله علم و طرفداران وی از امکانات مالی ـ اعتباری پیشین محروم شوند با تمام این احوال در مناطق شرقی کشور مبارزۀ بی امان بر ضد مصدق و دولت او کماکان ادامه یافت. اسدالله علم پس از ورود به بیرجند بلافاصله دست به سازماندهی مجدد نیروهای طرفدار خود در منطقه شرقی کشور زد و آنها را برای اقدام بر ضد مصدق تجهیز و آماده کرد. از جمله اینکه تعدادی نیروی چریک از میان افراد بومی طرفدار خود گرد آورد تا در صورت لزوم آنها را بر ضد نیروهای داخلی طرفدار دولت مصدق به کار برد. اسدالله علم سالها بعد در خاطرات خود به این موضوع اشاره می‏کند:

چند سال قبل در زمان دکتر مصدق که من محرمانه چریکهایی در بیرجند تهیه کرده بودم هر وقت برای سرکشی آنها با جیپ می‏رفتم چکمه می‏پوشیدم تا بالاخره خانم علم اعتراض کرد که تو با جیپ می‏روی چرا چکمه می‏پوشی؟ گفتم احساس می‏کنم با چکمه سختگیرتر و رذل‏ تر می‏شوم.

بدین ترتیب می‏شود گفت که با عزیمت اسدالله علم به مناطق شرقی کشور در واقع جبهۀ دومی بر ضد دولت دکتر مصدق، غیر از تهران، گشوده شده بود. در حالی که طرفداران مصدق در تلاش بودند برنامه‌های دولت وی را در شهرها و مناطق مختلف استانهای خراسان و سیستان و بلوچستان پیاده کنند. اسدالله علم هم به عنوان سردمدار مهم مخالفان در برابر آنان سنگر گرفته بود و علیه آنها توطئه می‏کرد.

مبارزه مردم خراسان و دیگر بخشهای شرقی کشور با علم و دار و دستۀ وی بسیار سخت و علنی بود و چنانکه از فحوای اسناد و مدارک آن دوره برمی‏آید اسدالله علم و طرفدارانش در معرض شدیدترین انتقادات گروه‌های مختلف طرفدار مصدق قرار داشتند و نشریات بومی مطالب بسیار تندی بر ضد وی منتشر می‏کردند.

مقالات و گفتارهای مشابه دیگری نیز در برخی نشریات دیگر خراسان در ضدیت با اسدالله علم و وابستگی وی به کشورهای خارجی به چاپ می‏رسید و او و همفکران او را مورد انتقاد و حتی اهانت قرار می‏داد. این روند تا جایی پیش رفت که یکی از نشریات چاپ مشهد بنای فحاشی نسبت به وی و خانواده‏اش گذاشت و اسدالله علم که از این اقدام نشریه فوق به شدت عصبانی شده بود به یکی از طرفدارانش دستور داد مدیر این نشریه را مجازات کند. اسدالله علم سالها بعد در خاطراتش این قضیه را چنین شرح می‌دهد:

دیدم شاهنشاه خیلی کسل هستند مقداری از قصه ‏های زمان مصدق که آن وقت واقعاً غصه بود برایشان تعریف کردم که بر من در تبعید مصدق چه می‏گذشت و چه فکرها کردم. منجمله مدیر یک روزنامۀ مصدقی را در مشهد که فکر می‏کنم نام خوشه یا سنبله داشت و به زن من فحاشی کرده بود وسیله محمدرفیع خان خزاعی تربتی که از اقوام من بود در مشهد دزیدم و محمدرفیع خان مرحوم او را برای من به بیرجند فرستاد.... و در بین راه میخ طویله‏‏ای به مقعد او وارد کرده بودند که واقعاً خیلی باعث ناراحتی من از لحاظ انسانی و هم از لحاظ اینکه مبادا بمیرد شد. بالاخره آن قدر او را نگاه داشتیم و معالجه کردیم تا مصدق افتاد.

به رغم انتقادات شدید و تندی که توسط مطبوعات و دیگر محافل سیاسی ـ اجتماعی استانهای خراسان و سیستان و بلوچستان از اسدالله علم و طرفداران وی صورت می‏گرفت اما این امر مانع از اقدامات خرابکارانه وی نبود. اسدالله علم بالاخص در روزهای آخر زمامداری مصدق بر وسعت عملیات خرابکارانه خود افزوده بود و با کمک و پشتیبانی دوستان و حامیان بومی خود از هر فرصت برای ضربه زدن به طرفداران مصدق استفاده می‏کرد که از جمله آن می‏توان به تحریک مردم منطقه بر ضد دولت مصدق و اخلال در امور اداری ـ سیاسی آن مناطق اشاره کرد.

آخرین گزارشی که از اقدامات ضد دولتی اسدالله علم و طرفداران وی در بیرجند در دست داریم مربوط به 21 مرداد ماه 1332، یعنی حدود یک هفته قبل از سقوط دولت مصدق است. در آن برهه اسدالله علم با نفوذی که در میان نیروهای انتظامی آن مناطق داشت آنها را بر ضد دولت تحریک می‏کرد تا در بخشهای مختلف شهر بیرجند و روستاهای اطراف ایجاد بلوا و شورش کنند:

ریاست محترم ستاد ارتش ـ به موجب گزارش تلگرافی حزب ایران بیرجند استوار ضیایی که از نزدیکان آقای علم است برای دفع ملخ با عده ‏ای سرباز به قریه زهان رفته و برای اینکه در آن نقطه مرزی ایجاد بلوا و آشوب نماید نسبت به مردم فحاشی و تیراندازی نموده که اگر بردباری و متانت مردم نمی‏بود هر آینه وضع خطرناکی پیش آمد کرده منجر به خونریزی و کشتار می‏گردید چون آقای علم که از عناصر ضدملی است و به طوری که مشهود است با ضعف دولت ملی و ایجاد اغتشاش در آن حدود مرتباً در حال فعالیت و مشغول توطئه و دسیسه‏بازی است. خواهشمند است مراتب تلگرافاً از لشکر خراسان استعلام و نسبت به استقرار نظم و حسن سلوک مأمورین و ارتش با مردم دستورات لازم را صادر فرمائید...

بالاخره توطئه ‏ها و آشوبهای عناصر داخلی با همکاری عناصر خارجی مؤثر واقع شد و دولت دکتر محمد مصدق پس از ماهها تلاش و مقاومت در برابر مشکلات عدیده سیاسی، اقتصادی به سقوط کشانیده شد و بلافاصله سپهبد فضل‌‏الله زاهدی به نخست‌‏وزیری رسید. به تدریج فراریان و تبعیدشدگان به کشور و مرکز حکمرانی بازگشتند و شخص شاه بار دیگر، ولی این بار با اختیارات و قدرت بیشتری نسبت به قبل، بر تخت سلطنت تکیه زد. اسدالله علم نیز که به دنبال سقوط مصدق به نتیجۀ دلخواه رسیده بود، مناطق شرقی کشور را به مقصد تهران ترک کرد تا در شادی ناشی از به سقوط کشانیده شدن دولت مصدق توسط کشورهای خارجی بیشتر سهیم شود. اما قبل از ترک بیرجند هیئتی را به سرپرستی یکی از طرفدارانش به نام محمد کوثری مأمور کرد تا طرفداران نخست‏وزیر سابق یعنی مصدق را در بیرجند و حومه آن مورد تعقیب و محاکمه قرار دهد. این مأموریت به همان نحوی که اسدالله علم دستور داده بود انجام شد. محمد کوثری طی نامه ‏آی در تاریخ 30 شهریور 1332 خطاب به اسدالله علم در این باره می‏نویسد:

پس از سلام ... باور بفرمائید با تشریف بردن جنابعالی از بیرجند خودم را تنها احساس می‏کنم. باری، بی نهایت خوشحال و مفتخرم که با ختم پرونده معهود توانسته‌‏ام یکی از هزاران وظیفه‌ای را که در قبال ... آن جناب برعهده دارم به نحو احسن انجام دهیم... همانطور که فرموده بودید برای تسریع در ختم پرونده منتهای کوشش به عمل آمد ولی چون عده‏ای از متهمین متواری بودند چند روزی به طول انجامید.... الان وضع شهر خوب و آرام است...

هنگامی که دکتر مصدق پس از کودتا دستگیر و بازداشت شد زمزمه‌‏هایی به گوش رسید حاکی از اینکه محاکمۀ وی غیرعلنی خواهد بود. به همین دلیل دکتر مصدق در بازداشتگاه خود دست به اعتصاب غذا زد. برخی از دوستانش مانند الهیار صالح طی ملاقاتشان با مصدق از او تقاضا کردند به اعتصاب غذا پایان دهد. اما وی می‏گفت: “تا دادگاه علنی نشود لب به غذا نمی‏زنم تا بمیرم.“

تا اینکه اسدالله علم به مصدق قول داد دادگاه علنی خواهد بود و او هم دست از اعتصاب غذایش برداشت.

نقش اسدالله علم در به سقوط کشانیدن دولت مصدق بی تردید قابل ملاحظه بود. در واقع هم هدایت شبکه اصلی عناصر داخلی ضد کودتا تا حد زیادی در دست او و همکار و همفکرش شاپور ریپورتر بود و سازماندهی و اجرای اغلب توطئه‌های داخلی بر ضد دولت مصدق نیز توسط اعضای شبکه شاپور ریپورتر و علم که ویراستار کتاب ظهور و سقوط از آن به نام “بدامن“ نام می‏برد، انجام گرفت. شرکت فعال و بسیار مؤثر اسدالله علم در کودتای 28 مرداد 1332 موقعیت سیاسی او را در نزد شخص شاه و عناصر خارجی طرفدار وی به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش داد. از این به بعد اسدالله علم به عنوان عالی‏ترین مشاور شاه در عرصه کشور ظاهر خواهد شد. علینقی عالیخانی که دوست نزدیک علم بود در این باره چنین داوری می‏کند:

پس از سقوط مصدق، علم بی درنگ با خانواده‏اش از تبعید بیرجند به تهران بازگشت و از نو به سرپرستی املاک پهلوی گماشته شد. این بار دیگر او از آزمایش در شرایط دشوار پیروز بیرون آمده بود. شاه خونسردی او را در برابر خطر و عقل سلیم او را در رویارویی با مشکلات دیده بود. از سوی دیگر به استعداد علم در مذاکره با دیگران و قانع کردن آنان پی برده بود. به این سان با آنکه شغل رسمی وی سرپرستی املاک بود، شاه بیش از پیش او را مأمور پیامها و تماسهای محرمانه می‌کرد. این تماسها دیگر تنها با متنفذان و سیاست‏پیشگان داخلی نبود و محافل دیپلماتیک خارجی را نیز دربرمی‏گرفت. از این پس علم یکی از مهره‌های حساس اجرای سیاست شاه شد و این وضع فارغ از این که شغل رسمی او چه بود تا پایان وزارت دربار او ادامه یافت.

اسدالله علم طی زمامداری دکتر محمد مصدق دچار سختی و مرارت شده و از هر سو مورد حمله و انتقاد طرفداران مصدق و دیگر گروههای مخالف قرار گرفته بود. در واقع هم هیچ کس دیگری را نمی‏شناسیم که به اندازۀ اسدالله علم، به رغم تحمل فشارهای عدیده، در راه مبارزه با دکتر مصدق آن همه سرسختی از خود نشان داده باشد. بنابر این ما هم با این گفته محمدحسن گنجی موافقیم که گفت: “ علم در تمام مدت ... روزهای دشوار قبل از 28 مرداد انواع فشارها و اهانتها و خفت‏ها را تحمل کرد ولی در ارادۀ او کمترین خللی به وجود نیامد.“

از اولین اقدامات شاه پس از بازگشت دوباره به سلطنت پرداخت پاداش کسانی بود که در کودتای 28 مرداد 1332 نقش مؤثر و قابل ملاحظه‏ای برعهده داشتند. اداره املاک و مستغلات پهلوی که در این زمان تحت ریاست اسدالله علم بود مأمور این پرداختها شد.