ایران‌بوم

شهرستان دشتی با بلندی 60 متر از سطح دریا و مرکزیت خورموج یکی از شهرستان‌های استان بوشهر است که از شمال به شهرستان‌های دشتستان و تنگستان، از شرق به شهرستان فیروزآباد در استان فارس، از جنوب به کنگان و دیر و از غرب به تنگستان و دیر محدود می‌شود. آب و هوای دشتی گرم و خشک است و بیشترین دما در تابستان‌ها 50 درجه و کم‌ترین دما در زمستان‌ها 15 درجه بالای صفر است. مردم دشتی از نژاد آریایی هستند. گویش دشتی ریشه در زبان ایران باستان و پهلوی ساسانی دارد و برگرفته از گویش لری است. گویش لری خود از متفرقات زبان پهلوی جنوب غرب است، چنان که به نوشته اُرنسکی: لهجه‌های لری بختیاری از آن قبایل جنوب غرب ایران است و به طور کلی به گروهی از لهجه‌های ایران مربوط می‌شود که لهجه‌های جنوب غرب استان فارس جزو آن است. گویش دشتی از دقیق‌ترین و از نظر استقلال زبان‌های محلی از خالص‌ترین گویش‌های جنوب ایران است که اغلب واژه‌های اصیل فارسی در آن وجود دارد.یکی از نشانه‌های اصالت گویش دشتی این است که هنوز هم از واژه‌هایی از زبان پهلوی ساسانی در آن وجود دارد.

* علم و فرهنگ

دشتی از جمله شهرستان‌های فرهنگی ایران اسلامی است.علم در شهرستان دشتی پیشینه‌ای طولانی دارد که دشتی را نگین فرهنگی جنوب می‌نامند و علت این مسأله را می‌توان در وجود مشاهیر و بزرگانی دانست که این شهرستان در طول تاریخ خود که بسیاری آن را با پیش از اسلام مرتبط می‌دانند، پرورش داده است.

شهرستان عالم‌پرور دشتی بزرگانی چون مفتون دشتی، فایز دشتی، خالو حسین دشتی، غلامرضا دادبه، میرزا محمد جعفر خان حقایق نگار خورموجی و محمد خان دشتی داشته است. همچنین باید به وجود مدارسی با قدمتی صدو هفتاد ساله در دشتی اشاره کرد که در نوع خود قابل توجه است.

* مکان‌های دیدنی و تاریخی

معبد کلات ـ در دامنه کوه مند در فاصله 30‏ کیلومتری خورموج در جنوب روستای حیدری و در ارتفاعات سنگی مشرف به بستر قدیمی رودخانه سیلابی، آثار حجاری‌هایی در دل صخره‌ای بلند وجود دارد که راه باریکی از سطح بستر رودخانه به سمت اولین مدخل آن در ارتفاع 60 متری کشیده شده است. نمای خارجی فعلی معبد کلات عبارت است از یک سکوی اصلی با ‏سقفی اهرمی شکل و دو مدخل دیگر و 10 حفره به شکل روزنه‌هایی در‏طرفین سکوی اصلی که به منزله نورگیرها یا پنجره رواق‌های اصلی معبد عمل می‌کنند. به نظر می‌رسد قسمت میانی، مکان جلوس کاهنان یا مقربان و انجام آیین ویژه مذهبی بوده است. در بستر خشک رودخانه آثار بندها و آبگردان‌هایی در اراضی پای کوه وجود دارد که حاکی از وجود میدانی بزرگ در جلو معبد بوده است. سطح این میدان را با خاک و سنگ به طور مصنوعی بالا آورده اند. میدان جلو بنا ظاهراً محل تجمع مردم بوده که اکنون از بین رفته است. نکته قابل توجه در معبد کلات وجود چاه‌های متعدد در اتاق‌های پایینی است که به نظر می‌رسد برای دفن مردگان یا نگهداری استخوان آنها حفر شده است.

برج قلعه خورموج ـ این برج در شهر خورموج از توابع بخش مرکزی شهرستان دشتی در استان بوشهر قرار دارد. قلعه خورموج یکی از قلعه‌های معروف و تاریخی و یکی از نقاط نگهبانی و جایگاه پاسداران شهر در دوران گذشته بوده است که فقط یکی از برج‌های آن باقی مانده است. قلعه خورموج شامل چهار حصار، چهار قلعه،‌ اندرونی، عمارت مرکزی و قراولخانه و اصطبل است. سبک معماری آن سلجوقی و متاثر از سبک‌ قلعه سازی دوره ساسانی است که با استفاده از طاق‌نماها و گچبری در آرایش دیوارها و درون اتاق‌ها بنا شده است. قسمتی از این قلعه به نام قلعه محمدخان دشتی و قسمت دیگر آن به نام قلعه جلال خان معروف بوده است. حدود150 سال پیش محمدخان دشتی حاکم دشتی قلعه‌ای ساخت که دارای چهار برج گلی بود و دیوارها و باروهای گچی که به ارتفاع 10 تا 12 متر و با وسعت تقریبی 120 در 110 متر مربع بود. در داخل قلعه مهمانخانه و قراولخانه به سبک معماری ایتالیایی و به سبک‌ بناهای زمان صفوی ساخته شده بود که معماران شیرازی و اصفهانی کار ساختن آن را بر عهده داشتند. قلعه دارای در بزرگی رو به شمال به اندازه 4 در 5 متر بود که از چوب درختان جنگلی ساخته شده بود که به آن هشتی می‌گفتند و محل ورود ماشین و سواران بود.

در کوچک جنوبی به ارتفاع 5/3 متر و عرض 5/1 متر محل رفت و آمد پیاده‌ها بود که به آن چیله می‌گفتند. چشمه آب روان بنگه از کنار در جنوبی قلعه می‌گذشت و در کنار آن محمدخان حمامی به سبک معماری دوره قاجار بنا کرده بود.

20 سال محمدخان در این قلعه حکومت کرد و سپس جمال‌خان دشتی در قسمت جنوب غرب آن قلعه‌ای گچی بسیار زیبا بنا کرد. در اواسط دوره پهلوی اول قلعه به تصرف ارتش درآمد و پس از تخریب قسمت مهم ساختمان، تنها برج جمال خان باقی ماند. برج قلعه خورموج دارای سه طبقه و یک زیرزمین است. در زمین بنا سقف به شکل گنبدی و با تقارن زیبایی ساخته شده است. این تقارن در طبقات دیگر نیز حفظ شده است. در طبقه اول سقف چندان تفاوتی نکرده و تنها فرق آن، نقش و نگارهایی است که به آن اضافه شده است. قلعه محمدخان دشتی در سال 1379 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. این اثر یکی از با شکوه‌ترین نمونه‌های معماری دوره قاجاریه و دارای تزیینات بدیع و منحصر به فرد است. این اثر ملی که زمانی با برج‌های متعدد و گوشواره‌های زیبا، هیبت و شکوه خود را به رخ هر رهگذری می‌کشید، امروز در میان انبوهی از ساختمان‌های چند طبقه شهری محاصره شده است.

عمارت کوشک اردشیر ـ این بنا بسیار شبیه به کاخ اردشیر در فیروزآباد است و از سنگ‌های نه چندان هموار که با ساروج به یک دیگر چسبیده‌اند، ساخته شده است.بنای کوشک دارای طاق‌های گهواره‌ای شکل است. در قسمت بالای کوشک یک ستون سنگی دیده می‌شود که احتمالاً برای افروختن آتش، خبررسانی یا دیدبانی بوده است. این بنا که در تنگ ارم واقع شده به احتمال زیاد جای استراحت و محلی برای شکار در دشت بزپر بوده است.

امامزاده میر ارم ـ امامزاده میر ارم یا «پیر ارم» در جنوب شهر خورموج واقع است. درون بقعه که مقبره پیر ارم است، ضریح و معبری وجود ندارد. مقبره با سنگی قدیمی و سخت به طول 12 متر با تراش اسلیمی و نقش سروک‌سازی بسیار ظریف بر روی پایه‌ای مستطیل شکل به طول 5/13 متر و عرض 5/2 متر قرار دارد. بر روی پایة طویل، سنگ تراشیدة ترنجی و اسلیمی به ارتفاع 35 سانتی‌متر با دو لچک کوچکتر در بالا و پایین و یک اسلیمی پهن و عریض در وسط قرار دارد. در کنار این سنگ اسلیمی شکل، خطوط و نقوش ظریف در اندازه‌های مختلف به چشم می‌خورد. دو پایة آتشدان سنگی مانند آتشدان‌های سنگی دورة هخامنشی بر روی این سنگ قرار گرفته است. علاوه بر آن یک قطعه سنگ بیضی شکل در داخل بقعه و بر روی آن وجود دارد که قابل جابه‌جا شدن است. یک طرف آن نقش زن و مردی را کنار هم نشان می‌دهد که حجاری شده است و در طرف دیگر تاریخ فوت شخصی را ذکر کرده‌اند. به نظر می‌رسد این سنگ به زمان‌های بسیار دور پیش از اسلام و به عهد سلوکیان می‌رسد.مردم خورموج بر این باورند که این مقبره مدفن میر ارم فرزند سام پسر نوح پیامبر(ع) است.

گنبد نمکی دشتی - بزرگترین و زیباترین گنبد نمکی ایران و خاورمیانه در نزدیکی روستای گنخک 144 کیلومتری جنوب شرق بندر بوشهر و 64 کیلومتری شهر خورموج قرار دارد.‏وسعت گنبد نمکی 3666 هکتار است و ارتفاع قله آن به1490 متر از سطح دریا می‌رسد و حداقل ارتفاع آن از سطح دریا 70 متر است.‏تشکیل گنبد از شمال غرب به جنوب شرق بوده و از سمت غرب به روستای گنخک و روستای جاشک کشیده شده و از سمت شرق از روستای باغان تا روستای درویشی ادامه دارد و راه دسترسی به گنبد از سمت شرق از فاصله 3 کیلومتری بعد از روستای گنخک از طریق جاده خاکی معدن قدیمی سنگ نمک است و از سمت شرق گنبد بعد از پل روستای کردلان جاده خاکی است که تا پای کوهپایه‌های گنبد کشیده شده است.‏موقعیت ویژه گنبد نمکی دشتی که باعث شوری آب رودخانه مند شده است شاید تنها عامل زیان رسان به منطقه باشد زیرا آب رودخانه تا قبل از روستای باغان شیرین و قابل آشامیدن و استفاده کشاورزی است.اما پس از عبور از کنار گنبد و دور زدن آن آب رودخانه با درصد زیادی شوری همراه می‌شود که نشان از فعالیت زیاد گنبد و روان بودن آب آن تا بستر رودخانه مند است ودر فصل پر بارش آب رودخانه سطح دشت‌های چغابور و دشتی را فرا گرفته وبه علت تبخیر زیاد نمک بر روی سطح خاک باقی می‌ماند و باعث شوری زمین‌های منطقه می‌شود.

* پوشش گیاهی

سطح گنبد نمکی دشتی در اغلب نقاط به دلیل درصد بالای نمک تهی از هر نوع رویش است اما در برخی از نقاط گنبد مناطق بزرگ و کوچک آهکی به چشم می‌خورد که بر روی این سطوح گیاهانی مانند گون،گیشدارا و قیج می‌روید و در فصل زمستان و بهار نیز انواع گیاهان یک ساله روی سطح آهکی گنبد را می‌پوشاند و زیبایی ویژه‌ای به منطقه می‌بخشد. همینطوردر دره‌هایی که از وجود نمک شارها در امان مانده‌اند درختچه‌های کُنار، اشک و بادام کوهی می‌روید و همچنین گلسنگ‌های زیبای چند متری که بر روی دیواره‌های دره سبز شده‌اند و بیشتر در ناحیه شمال شرق گنبد دیده می‌شوند از چشم انداز‌های منطقه به شمار می‌آید.

* حیات وحش

گنبد نمکی در فصل تابستان که معمولاً از اواخر اردیبهشت در منطقه آغاز می‌شود و تا پایان مهر ادامه دارد، خالی از حیات وحش است به جز چند گونه از مارمولک‌ها و خفاش‌ها که ساکنان دائمی گنبد محسوب می‌شوند،در سطح گنبد جنبنده دیگری دیده نمی‌شود اما بعضی از موجودات نیز در کوهپایه‌ها و دره‌های شیرین پایین دست گنبد دیده می‌شوند که از آن جمله می‌توان به کبک،تیهو،گنجشک،جغد،کبوتر چاهی و بعضی از شکاری‌ها و روباه و کفتار اشاره کرد. البته گنبد نمکی به خاطر قرار گرفتن در مسیر سلسله کوه زاگرس وبین دو کوه شیرین که دارای چشمه‌های آب شیرین است و وجود گنبد که سرشار از نمک بوده و از غذاهای وحوشی همچون قوچ و میش و کل و بز است در گذشته یکی از شکارگاه‌های بزرگ به شمار می‌آمده که امروزه به دلیل شکار بی رویه و بی رحمانه شاید تعداد کمی کل و بز در منطقه باقی مانده باشد.

* موقعیت گردشگری گنبد نمکی

گنبد از نظر گردشگری دارای جاذبه‌ها و قابلیت‌های فراوانی است که از آن جمله می‌توان به آبشارهای نمکی،غارهای نمکی،چال‌ها و یخچال‌های نمکی، تخت دیو یا دودکش جن، دره گل کلم، چشمه‌های نمکی، نمک شارها و نمک فشان‌ها و سطح زیبا و رنگارنگ گنبد اشاره کرد.

1- آبشارهای نمکی

‏ آبشارهای طبیعی در مسیر طبیعی آبراه‌های گنبد و در کوهپایه‌های پایین دست به شکل‌های مختلف و در اندازه‌های متفاوت زیبایی ویژه‌ای به منطقه بخشیده است و در فصل گرم به واسطه تبخیر زیاد آب،بلورهای نمکی ضخیمی در مسیر آبشارها ایجاد می‌شود که با لغزش آب بر روی بلورهای نمکی و تابش آفتاب چشم اندازی شگرف و زیبا پدید می‌آید.

2- غارهای نمکی

یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری گنبد وجود غارهای نمکی فراوان است که با انحلال رسوبات نمکی و معدن ایجاد شده و در درون غارها بلورهای زیبا به صورت استلاگمیت و استلاکمیت یا همان قندیل با اشکال متفاوت پدید آمده است.قندیل‌ها به اشکال متفاوت به قدری زیبا تشکیل شده‌اند که اغلب غارها با استفاده از اشکال همین قندیل‌ها نامگذاری شده اند.مثلا در غار انگوری که در درون آن قندیل‌های فراوان به صورت خوشه‌های انگور از سقف و دیواره غار آویزان شده‌اند که شما هنگام حضور در این غار گویی به یک تاکستان پربار پا گذاشته اید.یا غار شاخه نبات که وجود قندیل‌های سفید و یک دست که به صورت شاخه‌ای از سقف غار آویزان هستند نظر هر بیننده را به خود جلب می‌کنند.غار سدنمکی یا غار پنجه عقاب نیز به همین صورت است.تعدد غارها به قدری زیاد است که نامگذاری بعضی از غارها را سخت کرده است.طول غارها از غارهای کوچک 30 تا 50 متری تا غارهای 300 متری و 500 متری است و بزرگترین آنها به1500 متر می‌رسد که به غار پلکانی معروف است.

3- نمکچال‌ها ‏

یخچال‌های نمکی از جاذبه‌های ویژه گنبد نمکی دشتی هستند که در سطح شیب دار و حرکت ثقلی توده‌های نمک و در جهت شیب گنبد و به صورت پلکانی تشکیل شده‌اند و در سطح خود با اشکالی زیبا رنگ‌های شگفت انگیز را به وجود آورده‌اند که چشم نوازی می‌کنند و به دلیل این که به یخچال‌های یخی شبیه بوده‌اند به این نام نامیده شده اند.‏‏ نمکچال‌ها را نیز باید از جاذبه‌های گنبد نمکی دشتی دانست.چاله‌های بزرگ و کوچکی که در مسیر آب‌های روان و چشمه‌های نمکی ایجاد شده و با تبخیر آب آنها اشکال مختلف نمکی درکف این چاله‌ها چونان الماس می‌درخشند.

4- تخت دیو یا دودکش جن

تخت دیو یا دودکش جن نیز یکی دیگر از جاذبه‌های گنبد نمکی دشتی است که به دلیل اختلاف در میزان فرسایش سنگ‌ها و به صورت ستون‌های کوچک و بزرگی بر روی گنبد خودنمایی می‌کنند که بعضاً به خاطر شکلشان نامگذاری هم شده‌اند،ستون کلاه به سر را می‌توان از این جمله دانست.ستون‌ها همانند نگهبانانی استوار و همیشگی برای گنبد به شمار می‌آیند.

5- دره گل کلم

می‌توان شگفت انگیزترین بخش گنبد را این دره زیبا و منحصر به فرد دانست.دره‌ای که سطح آن یکدست با نمکی که به صورت گل کلم در آمده فرش شده است.نمک‌ها به صورت غنچه‌هایی کنار هم باز شده و به صورت کاملاً زیبایی در آمده‌اند.گویی که در آنجا نمک گل کرده و شکوفه داده است.وجود چشمه‌های نمکی و روان بودن آب آنها با صدای بسیار ملایم و دیواره‌های زیبا رنگ دره، به آن زیبایی بیشتری می‌بخشد.

6- چشمه‌های نمکی

چشمه‌های نمکی که به فراوانی در درون غارها و در سطح دره‌ها به چشم می‌خورد نیز از جاذبه‌های گنبد نمکی دشتی به شمار می‌آیند.این چشمه‌ها بعضاً به صورت نمک فشان نیز در منطقه دیده می‌شوند که نمک به صورت خمیری فشرده و همراه با آب از درون آنها به بیرون راه می‌یابد و در سطح گنبد به جریان می‌افتد.به دلیل بالا بودن درصد نمک در آب که حدود 350 برابر بیشتر از آب دریا است و تبخیر زیاد در کنار چشمه‌های نمکی معمولا نمکشارها به اشکال متفاوت دیده می‌شوند.

7- سطح زیبا و رنگارنگ گنبد

مهمترین جاذبه گردشگری گنبد نمکی دشتی، ساختار گنبد است به طوری که هر رهگذری که در حال عبور از جاده خورموج به سمت کنگان باشد، از فاصله دور سفیدی گنبد پوشیده از نمک را می‌بیند و در نظر اول به این فکر می‌کند که کوهی پوشیده از برف را مشاهده می‌کند.وجود نمک‌های طعام و صنعتی با رنگ‌های بسیار زیبا که شامل قرمز،سبز،سفید،سیاه،نارنجی وقهوه‌ای می‌شود و ترکیب این رنگ‌ها در دیواره‌ها و سنگفرش‌ها و وجود کانی‌های زیاد در منطقه همچنین وجود بلورهای زیبای سیلیکاته و فسفاته با جلای فلزی و غیر فلزی با تنوع رنگ‌ها پدیده‌ای شگفت انگیز است که شاید در هیچ جا نتوان مانند آن را نظاره کرد.‏گنبد نمکی دشتی بهمن سال 1386 به عنوان اثر ملی طبیعی به ثبت رسید. ‏

* اقتصاد دشتی

اقتصاد شهرستان دشتی بر پایه کشاورزی و باغداری استوار است. آب کشاورزی از کاریز و چاه‌های معمولی تامین می‌شود. محصولات کشاورزی و باغداری این شهرستان شامل گندم، جو، کنجد، تنباکو، پیاز، باقلا، خرما، لیمو و سبزی می‌شود. گچ و ماسه از جمله کالاهای صادراتی این شهرستانند. صنایع دریایی و لنج‌سازی مهمترین صنایع این شهرستان را تشکیل می‌دهند. همچنین در منطقه خورموج معادن گچ و شن و ماسه وجود دارد که به روش صنعتی از آنها بهره برداری می‌شود.

* صنایع دستی

صنایع دستی دشتی بیشتر شامل صنایع دستی عشایری است که اغلب آنها را دست‌ بافت‌ها تشکیل می‌دهند. از این میان می‌توان به حصیربافی، گلیم و جاجیم بافی اشاره کرد.

در شهرستان دشتی بومیان با استفاده از شاخه و برگ و نی‌های موجود در اطراف رودها به بافت حصیر و سبد می‌پردازند. در بافت حصیر و سبد معمولاً از طرح و نقشه‌های ویژه‌ای استفاده نمی‌شود و بیشتر طرح‌ها ناشی از تخیلات بافندگان بومی است. گلیم‌بافی در ایران شیوه‌های گوناگون دارد و در اغلب نقاط ایران همه شیوه‌ها رایج است، ولی نقش‌ها و رنگ‌آمیزی‌هایی که بافندگان مناطق مختلف به کار می‌برند هر یک ویژگی‌های خود را دارد و اغلب از روی نقش و رنگ‌آمیزی یک گلیم، می‌توان به محل تولید آن پی برد.

در شهرستان دشتی بافت گلیم در کارگاه‌های افقی و روی زمین انجام می‌گیرد و گلیم مرغوب معمولاً از پشم تهیه می‌شود. جاجیم یک گونه پارچه زبر است که جنبه فرش هم دارد. بافت جاجیم در بیشتر مناطق روستایی ایران مرسوم است تنها تفاوت و امتیاز جاجیم از مناطق نسبت به سایر جاها ترکیب رنگ‌ و ظرافت نخ و نقوشی است که روی آن ایجاد می‌کنند. در شهرستان دشتی نیز جاجیم‌های زیبا با نقوش متنوع تولید می‌شود.