ایران‌بوم

تقویم و تاریخ در هر کشوری گذر زمان را نسبت به حرکت هایی نجومی تنظیم کرده اند. اشوزرتشت از آغاز، گاه شماری ایرانی را بر مبنای حرکت زمین به دور خورشید در نظر گرفته و مبنای این گاهشماری پیدایش روشنایی و مهر در هر ماه و تغییرات آن در فصل های گوناگون سال بوده است که از ابتدا تا اکنون به چند شیوه اجرا شده است.

البته در برخی از کشورها تقویم قمری دارند و حرکت ماه را به دور کره زمین مبناقرار داده اندکه هر 28 روز یکبار روی می دهد و تقویم آنان را تشکیل می دهد.
با توجه به دانش نجوم، کره زمین هر 365 روز و 6 ساعت و چند ثانیه به دور خورشید در مداری ثابت حرکت می کند. یکی از بهترین تقویم های دنیا، گاهشماری سالانه ایران است. از زمانی که خیام پژوهشگر نامی دانش نجوم ایران گاه شماری خورشیدی را نسبت به فصل های سال , بلندی و کوتاهی روز و شب هماهنگ با طلوع و غروب خورشید به ثبت رسانید. 6 ماه آغاز هر سال یعنی از فروردین تا پایان شهریور بایستی 31 روز درنظر گرفته شود. 5 ماه بعدی از مهر تا پایان بهمن هر ماه نسبت به طول روز و شب 30 روزه خواهد شد و ماه اسفند 29 روزه خواهد بود که هر چهار سال یکبار از جمع 6 ساعت های اضافی ماه اسفند نیز 30 روز خواهد داشت که سال کبیسه نامیده می شود.
از آنچه در سنت های کهن خود داریم گاه شماری دینی زرتشتی با ماه های 30 روزه بر شمرده می شود که از اورمزد روز آغاز و تا انارام ادامه دارد و اسامی آن غیر از نام آفریدگار به امشاسپندان و ایزدان نیز اشاره شده است که اسامی بسیار برجسته ای می باشند.

در کهن ترین باورهای نجومی ایرانیان سال تنها دو فصل داشته است که تابستان بزرگ از فروردین شروع شده است و تا پایان آبان, 7 ماه ادامه داشته و زمستان بزرگ که از ماه آبان شروع شده و تا پایان اسفند 5 ماه شده است. بعدها و تا پایان زمان ساسانی گاه شماری زرتشتی 365 روز بوده و از جمع 6 ساعت های هر سال با ثبت در آتشکده ها توسط موبدان و آمار آنها که هر 40 سال پس از جمع 6 ساعت های اضافی به 10 روز می رسیدند و پس از 80 سال به 20 روز و در نهایت 120 سال به 30 روز یا یک ماه تمام دست می یافتند آن سال را با جشنی ویژه برای یک ماه بی نام و نشان سپری می کردند و ضرب المثلی که آرزو می کردند همه یکصد و بیست ساله شوند بر این انگیزه بوده که هر فردی یکبار شاهد شرکت در جشن بزرگ یکماهه پس از 120 سال شده باشد. پس از ساسانی تا کنون گاه شماری سنتی زرتشتی به شکل دیگری در باورها مانده و رعایت می شود. یعنی 12 ماه سی روزه از فروردین تا اسفند و یک زمان 5 روزه با اسامی متفاوت (اهنود- اُشتود- سپته مد- وهوخشتر – وهیشتوایش) که هر چهار سال یکبار این گاه نیز 6 روز خواهد شد که روز اضافی اورداد نامیده می شود ،کاربرد این گاه شماری بیشتر برای نیایش روزانه – پرهیز از نخوردن گوشت در روزهای بهمن، ماه، گوش، رام- زمان برگزاری 6 چهره گهنبار - زمان حضور همگانی در نیایشگاه ها – برپایی زادروز و درگذشت اشوزرتشت – زمان برگزاری پرسه های همگانی –تاریخ جشن های ملی و ماهیانه می باشد که بایستی در روزهای سنتی و به شکل زیر در گاه شماری زرتشتی صورت گیرد که به جز ماه فروردین , هماهنگی با روزهای دیگر ماه های سال در تقویم خورشیدی ندارد.

1- نیایش همگانی در پایان برساد با نام روز نام ماه و نام گاه نیایش انجام می پذیرد.

2- روزهای پرهیز ازخوردن گوشت در روزهای دوم (وهمن) چهاردهم(ماه) شانزدهم(گوش) بیست و یکم(رام) باید انجام شود که غیر از ماه فروردین در ماه های بعدی اعداد روزها در تقویم خورشیدی تغییر می کند و هماهنگی با ترتیب روزهای زرتشتی ندارد.

3- آیین گهنبارها :
چهره میدیوزرم گاه در روزهای خور، ماه، تیر، گوش و دی به مهر از ماه اردیبهشت (10 تا 14 اردیبهشت در تقویم خورشیدی)
چهره میدیوشهم گاه در روزهای خور، ماه، تیر، گوش و دی به مهر از ماه تیر (8 تا 11 تیر در تقویم خورشیدی)
چهره پیته شهم گاه در روزهای اشتاد، آسمان، زامیاد، مانتره سپند و انارام از ماه شهریور (21 تا 25 شهریور در تقویم خورشیدی)
چهره ایاسرم گاه در روزهای اشتاد، آسمان، زامیاد، مانتره سپند و انارام از ماه مهر (20 تا 24 مهر ماه در تقویم خورشیدی)
چهره میدیارم گاه در روزهای مهر، سروش، رشن، فروردین ، ورهرام از ماه دی(10 تا 14 دیماه در تقویم خورشیدی)
و همس پت میدیم گاه در روزهای اهنود، اشتود، سپنتمد، وهوخشتر، وهیشتوییش گاه از ماه اسفند(گاتابیو)

4- حضور همگانی در نیایشگاه ها
پیر هریشت: از روز امرداد تا روز خور در ماه فروردین (7 تا 11 فروردین ماه در تقویم خورشیدی)
پیر ستی پیر: از روز اشتاد در هر ماه به ویژه ماه خورداد(24 خورداد ماه در تقویم خورشیدی )
پیر سبز: از روز اشتاد تا روز انارام در ماه خورداد (24 تا 28 ماه خورداد در تقویم خورشیدی)
پیرنارستانه: از روز سپندارمزد تا روز آذر در ماه تیر(2 تا 6 ماه تیر در تقویم خورشیدی)
پارس بانو: از روز مهر تا روز ورهرام در ماه تیر( 13 تا 17 ماه تیر در تقویم خورشیدی)
نارکی: از روز مهر تا روز ورهرام در ماه امرداد (12 تا 17 ماه تیر در تقویم خورشیدی)

5- زادروز اشوزرتشت روز خورداد از ماه فروردین ( 6 فروردین) درگذشت پیامبر در روز خور از ماه دی (5 دی ماه در تقویم خورشیدی)

6- پرسه همگانی اورمزد و تیرماه (29 خورداد در تقویم خورشیدی) ، اورمزد و اسفندماه(25 بهمن ماه در تقویم خورشیدی)

7- جشن های ملی و ماهیانه
جشن فروردین گان (19 فروردین در تقویم خورشیدی)
جشن اردیبهشت گان ( 2 اردیبهشت در تقویم خورشیدی)
جشن خوردادگان ( 4 خورداد ماه در تقویم خورشیدی)
جشن تیرگان ( 10 تیر ماه در تقویم خورشیدی)
جشن امردادگان (3 امردادماه در تقویم خورشیدی)
جشن شهریورگان ( 30 امرداد ماه در تقویم خورشیدی)
جشن مهرگان ( 10مهرماه در تقویم خورشیدی)
جشن آبانگان ( 4 آبان ماه در تقویم خورشیدی)
جشن آذرگان ( 3 آذر ماه در تقویم خورشیدی)
شب چله ایرانی روز انارام از ماه آذر(24 آذرماه در تقویم خورشیدی)
جشن دیگان ( 25 آذر ماه در تقویم خورشیدی)
جشن بهمن گان ( 26 دیماه در تقویم خورشیدی)
جشن اسفند گان ( 29 بهمن ماه در تقویم خورشیدی)

در این شیوه گاه شماری که روزها را با دانش نجوم و از زمان خیام رعایت نکرده ایم شاهد برخی از ناهماهنگی ها می باشیم به عنوان مثال
روزهای اول هر ماه زرتشتی باید اورمزد نام داشته باشد ولی در تقویم خورشیدی 1 فروردین- 31 فروردین- 30 اردیبهشت- 29 خورداد- 28 تیر- 27 امرداد- 26 شهریور- 25 مهر،آبان،آذر، دی و بهمن را باید اورمزد بنامیم و به همین ترتیب ناهماهنگی در بقیه روزهای سنتی زرتشتی با تقویم خورشیدی وجود دارد.

پرسه تیر ماه در پایان ماه خورداد واقع شده است و پرسه اسفندماه در ماه بهمن خورشیدی است.
جشن شهریورگان در ماه امرداد خورشیدی قرار گرفته است.
شانزدهمین روز هر ماه زرتشتی مهر نام دارد ولی جشن مهرگان در روز دهم مهرماه خورشیدی برگزار می شود.
شب چله ایرانی که در بررسی نجومی باید روز 30 آذرماه باشد که طولانی ترین شب سال است و همه ایرانیان آن را پاس می دارند در تقویم زرتشتی انارام روز و آذرماه در 24 آذر شب چله است.
جشن بهمن گان در ماه دی برگزار می شود.
جشن اسفندگان در ماه بهمن واقع شده است.

برای اینکه گاه شماری خود را با تقویم خورشیدی و برا اساس دانش نجوم هماهنگ سازیم و بازنگری دیگری پس از تقویم پیش از ساسانی داشته باشیم که نا هماهنگی های یادشده را درست کنیم و در یادگیری اسامی 30 روز ماه نسبت به اعداد تقویم خورشیدی راهکاری ساده تر داشته باشیم که بدانیم روز 13 هر ماه، تشتر- روز 20 هر ماه، ورهرام- روز 30 هر ماه، انارام و ... خواهد بود.و ناهماهنگی های یاد شده در گاه شماری سنتی هماهنگ گردد.

پیشنهاد می شود:

چون روز اضافی در فرهنگ گاهشماری اورداد نام دارد که هر چهار سال یکبار( سال کبیسه) به نام روز 30 از ماه اسفند (پس از 5 روز پنجه) اضافه می کنیم از این واژه (اورداد) برای روزهای اضافی هر ماه در فصل بهار و تابستان استفاده کنیم یعنی روز 31 فروردین را روز اورداد از ماه فروردین بدانیم. روز 31 از ماه اردیبهشت را روز اورداد از ماه اردیبهشت و به همین ترتیب تا پایان شهریور که روز 31 این ماه را نیز اورداد بنامیم با این کار آغاز تمام ماه های 12 گانه زرتشتی نیز از اورمزد شروع می شود و تا انارام روز پایان می یابد.بااین ابتکار وتغییر آن در گاه شماری سنتی، روزهای پرهیز از خوردن گوشت هر ماه درروزهای دوم ، دوازدهم، چهاردهم و بیست و یکم ثابت خواهد شد و تمام ناهماهنگی های دیگر نیز برطرف خواهد شد به عنوان مثال جشن اسفندگان در ماه اسفند قرار می گیردنه 29 بهمن - شب چله ، روز انارام و 30 آذر بزرگترین شب سال خواهد شد - جشن دیگان در ماه آذر نخواهد بود - جشن مهرگان و سده هر دو روز مهر یعنی شانزدهمین روز ماه قرار می گیرد - پرسه اسفندماه در ماه بهمن اجرا نخواهد شد وگاه شماری درست تری خواهیم داشت بیگمان تنها در یک مورد ابهام به وجود خواهد آمد و آن این است که با 5 روز پنجه آخر سال چه باید کرد ؟

بنا بر سنت ارزشمند نیاکان بایستی در پنجه کوچک که 10 روز مانده به پایان سال به خانه تکانی بپردازیم و به استقبال روان و فروهر درگذشتگان باشیم و 5 پس از آن را که گاه گانابیو نام گرفته با آفرینگان گهنبار پنجه در روزهای پایان سال به استقبال نوروز برویم.

سنت برپایی گهنبار پنجه نیز در گاه شماری پیشنهادی پابرجا خواهد بود زیرا با هماهنگی جدید روز 25 اسفندماه هر سال اشتاد روز خواهد شدکه همانند گهنبار چهره پیته شهیم گاه و ایاسرم گاه ، گهنبار پنجه آخر سال نیز در روزهای اشتاد، آسمان، زامیاد و مانتره سپند و انارام(25 تا 30اسفند خورشیدی) که اکنون نیز در همین روزها پنجه آخر سال داریم برگزار شود و هنگامی که ماه اسفند 29 روز خواهد بود از روز ارد تا مانتره سپند گهنبار پنجه بوده و برای یادآوری نام بخش های گات های اشوزرتشت (اهنود، اشتود، سپنته مد، وهوخشتر، وهیشتوییش) در سرایش آفرینگان خوانی گهنبار پنجه از این اسامی نیز در همان روزهای گهنبار بهره خواهیم گرفت.به عنوان مثال در روز اول گهنبار پنجه موبدان پس از سرایش آفرینگان گهنبار پنجه در اوستای برساد خواهند گفت : امروز به روز اشتاد از ماه اسفند و اهنود از گاه گاتابیو به گاه هاون از بهرت روان هما روانان وفروهر اشوان برساد.

شایسته است اندیشمندان گرامی و نهادهای هازمان زرتشتی پس از بررسی دقیق این طرح پیشنهادی ، نکته نظرهای خود را به نشانی تهران،گرامی انجمن موبدان، صندوق پستی 176-14335 ارسال کنند و یک نسخه آن را نیز به نشانی پستی اینجانب در مجلس ارسال فرمایند.

به امید بهروزی

کورش نیکنام
عضو انجمن موبدان تهران
نماینده زرتشتیان ایران در هفتمین دوره مجلس شورای اسلامی