ایران‌بوم

خبرگزاری مهر: هشتاد کیلومتری حاشیه شمالی کویر قم در دل شن‌های روان این منطقه بنایی عظیم و مستحکم با برج و باروهای استوار چشم هر رهگذری را به خود خیره می‌کند که در ایام تعطیلات نوروز پذیرای گردشگران است.

991 - CN9671 - Blauw - Nike Air Max 1 By You Custom herenschoen - nike air max lays blue cheese commercial actor | Latest Air Jordan 1 Mid GS Canvas Pink/Tan/Soft Yellow/Lime Green/White 2021 For Sale DJ0338 - 100 - nike sb satire canvas grey and blue dress

به گزارش خبرنگار مهر، این بنای سالخورده و فرسوده، کاروانسرای دیر گچین نام دارد که روزگاری در دوره ساسانی ایستاده و استوار با آن ساختار معماری بی‌بدلیلش مادر کاروانسراهای ایران نام گرفته بود.

در کاوش‌هایی صورت گرفته باستان‌شناسان، با بررسی مصالح به کار رفته در آن پی بردند که این کاروانسرا به دوره ساسانی تعلق دارد، ولی بعد‌ها در دوران سلجوقی و صفوی تعمیرات و تغییرات اساسی در آن صورت گرفته و در دوره قاجار قسمت‌هایی نیز به آن ملحق شده است.

سابقه تاریخی دیرگچین را اگر در کتاب‌های تاریخی جستجو کنیم، به متونی می‌رسیم که عمر این بنا را به هزار و 750 سال قبل و به دوران اردشیر ساسانی نسبت می‌دهند و آن را یکی از پررونق‌ترین کاروانسراهای عصر می‌دانند.

دیرگچین بر سر شاهراه ارتباطی جنوب شرق به غرب و در مسیر قم به ری قرار دارد

دیرگچین بر سر شاهراه ارتباطی جنوب شرق به غرب و در مسیر قم به ری قرار دارد، مسیری که در گذشته یکی از پر رفت و آمد‌ترین و کلیدی‌ترین مسیرهای کشور به شمار می‌رفت.

اهمیت این کاروانسرا در دوره سلجوقیان با رونق گرفتن مسیر ساوه و قم به ورامین باز هم بیشتر شد و کاروانسراهای دیگری به نام‌های قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در نزدیکی آن ساخته شدند تا این مسیر پر رونق هر چه بیشتر آباد شود.

نامهای مختلف کاروانسرای دیر گچین در متون تاریخی

در کتاب‌های تاریخی مثل تاریخ قم، صوره الارض و کاروانسراهای ایران که جستجو کنیم، می‌بینیم که دیرگچین را با نام‌های مختلفی آورده‌اند، نام‌هایی مثل اردشیر، دیرالجص، دیر گچین و دیر کاج.

وجه تسمیه این بنا به اردشیر به دلیل آن است که گفته می‌شود این بنا توسط اردشیر ساسانی بنا شده و دیر الجص هم به این دلیل به این کاروانسرا گفته می‌شود که در زبان عربی جص به معنی گچ است و چون ملات اصلی این بنا از گچ بوده، آن را دیر گچین نامیده‌اند.

دیرگچین در گذشته مقر نیروهای سلطنتی بود

مورخین در آثار تاریخی به گوشه‌ای از کارکردهای این کاروانسرا اشاره کرده‌اند و بر اساس این نوشته‌ها به نظر می‌رسد که دیرگچین در گذشته مقر نیروهای سلطنتی، ایستگاه میان راهی بوده است.

اما داستان اسامی این کاروانسرا به همین جا ختم نمی‌شود، دیر گچین در گذر زمان اسامی و القاب دیگری هم گرفت که هر کدام به گوشه‌ای از ویژگی‌های این بنا اشاره دارند و مهم‌ترین این لقب‌ها، مادر کاروانسراهای ایران است که به قدمت، وسعت، نوع ساخت و کاربری‌های زیاد آن اشاره دارد.

مساحت کاروانسرای دیر گچین به 19 هکتار می‌رسد

اگر گذارتان به کارونسرای دیر گچین بیفتد، می‌توانید چهار برج قطور را در اطراف این کاروانسرا ببینید که ارتفاع آنها 6 و 2.5 متر است.

در ضلع جنوب شرقی این کاروانسرا مسجدی 300 متر مربعی قرار دارد و درضلع شمال شرقی آن حیاط خلوتی طراحی شده که محل استقرار مهمانان ویژه و مأموران حکومتی بوده است.

در گوشه شمال غربی بنا هم آسیابی سنگی و در ضلع جنوب غربی یک حمام با تمام اجزا از جمله سربینه، گرم خانه، خزینه و سرویس بهداشتی خواهید دید که یادتان می‌آورند چرا این کاروانسرای 12 هزار مترمربعی را مادر کاروانسراهای ایران نامیده‌اند.

البته به تمام این تجهیزات داخلی باید ملحقات مثل بنای قلعه گلی کنار کاروانسرا، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان را در خارج از کاروانسرا اضافه کنید که با احتساب آن‌ها مساحت این بنا به 19 هکتار می‌رسد.

کاروانسرای دیر گچین که در گذر زمان و به دلیل بی‌توجهی مسئولان روز به روز بیشتر به نابودی نزدیک می‌شد، تا همین چند سال پیش به عنوان محلی برای نگهداری شتر‌ها و احشام عشایر محلی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

اما از سال 82 که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، کار بازسازی آن شروع شد که البته این کار هم با کمبود اعتبارات سازمان میراث فرهنگی استان قم، با روند کندی پیگیری می‌شود.

خصوصیات کلی کاروانسرای دیر گچین

عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قم در گفتگو با خبرنگار مهر، در خصوص ویژه گی‌های ظاهری این کاروانسرا اظهار داشت: دیوار پیرامونی این کاروانسرا به ضخامت یک م‌تر، ارتفاع 5 متر و طول 80 متر، در هر ضلع، شکلی مربع را به وجود آورده‌اند که از نظر تناسبات معماری و هندسه‌ای، کاملاً محاسبه شده است.

مهندس علیرضا بخشی افزود: ورودی کاروانسرای دیرگچین، مسافران را از فاصله‌ای دور به سمت خود فرا می‌خواند و هشتی ورودی، کاروانیان را به داخل هدایت کرده و در عین حال که کاروانسرادار و نگهبان، بر ورود و خروج، نظارت دارند، حیاط مرکزی برای خستگان از راه رسیده، فضایی امن و پرجنب و جوش است.

کار‌شناس میراث فرهنگی با بیان اینکه محور ورودی کاروانسرا، در جهت جنوب غربی، شمال شرقی است و درب بنا، از سمت جنوب غربی باز می‌شود ادامه داد: دلیل این چرخش که مطلوب‌ترین و فراوان‌ترین نوع چرخش نسبت به سایر جهت گیری‏‌ها در کاروانسراهاست، اولاً مطلوبیت نسبی جبهه شمال شرقی و ثانیاً قرارگیری مناسب ورودی کاروانسرا نسبت به جاده ارتباطی است.

بناهای موجود در کاروانسرای دیر گچین

وی عنوان کرد: بنای دیر گچین، از جمله بناهای چهار ایوانی است که بر خلاف بسیاری از کاروانسرا‌ها، علاوه بر اتاق‏‌ها، حجره‏‌ها، ایوان‌ها، شترخوان‏‌ها و فضاهای اقامتی ویژه، دارای حیاطی وسیع، حمام عمومی، سرویس‏های بهداشتی عمومی، آسیاب، حوض خانه، مسجد، دکان‌های خرید و فروش کالا، حیاط خلوت و در خارج بنا، آتشکده، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان وجود دارد.

بخشی اضافه کرد: این گستردگی خاص در طول دوران گذشته، علاوه بر اهمیت این ناحیه و راه ارتباطی موجود در آن، نشان از توجه ویژه حکومت‏های مرکزی و محلی به این بنا بوده است.

ویژ گی‌های داخلی کاروانسرای دیر گچین

وی در ادامه به ویژ گی‌های داخلی کاروانسرای دیر گچین اشاره کرد و افزود: داخل بنا، همانند سایر کاروانسراهای دیگر، خارجی‌ترین جداره، پس از دیواره بیرونی، شترخوان‏‌ها هستند که شترخوان‌ها در چهار طرف بنا، در پشت حجره‏‌ها، همچون دالان‏های طویلی به صورت سرتاسری به عرض تقریبی 5 متر احداث شده‌اند.

وی با بیان اینکه اتاق‏‌ها و حجره‏‌ها از دیگر قسمتهای تشکیل دهنده این بنا است که داخل حیاط اصلی و اطراف آن ساخته شده‌اند افزود: هر چند اتاق‏‌ها در یک کاروانسرا مستقیماً بر مساحت و ابعاد آن تاثیر می‌گذارند، ولی در این بنا، آرایش آن‌ها متاثر از شکل شترخوان‌ها و موقعیت ورودی آن‌ها است.

عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قم گفت: در این کاروانسرا اتاق‏‌ها با ایوان‏هایی در جلوی آن در ارتفاعی بلند‌تر از سطح حیاط قرار گرفته‌اند و اثری از نحوه و چگونگی دسترسی و پله به اتاق‏‌ها مشاهده نشده، ولی بدون پله هم تردد در آن دشوار است.

کاروانسرای دیر گچین در مجموع 36 اتاق دارد

وی با بیان اینکه در این کاروانسرا تعداد اتاق‏‌ها در هر طرف بین 8 تا 10 اتاق است و در مجموع 36 اتاق دارد ادامه داد: البته اتاق‏هایی هم در حیاط خلوت و ایوان مقابل ورودی تعبیه شده است.

کار‌شناس میراث فرهنگی در خصوص ویژگی‌های اتاق‌های این کاروانسرا اظهار داشت: اتاق‏‌ها، یک طبقه و مربع شکل هستند و در آن‌ها یک ورودی وجود دارد و جزئیاتی همچون طاقچه‏‌ها با تورفتگی‏‌ها و قوسهای زیبا، اجاق و سقف چهار ترک جلوه‌ای دل نشین به این فضای اقامتی داده است.

بخشی گفت: در ضلع شمال شرقی کاروانسرا، مقابل ایوان ورودی، ایوانی است که در انتهای آن، اتاقی تعبیه شده است که این فضا به عنوان شاه نشین بوده و مسافران ویژه در آن‌ها استراحت می‌کرده‌اند.

بناهای موجود در چهار گوشه کاروانسرای دیر گچین

در چهار گوشه این کاروانسرا، طی دوران‌های مختلف، کاربری‏های متعددی به وجود آمده که به عنوان مثال در گوشه سمت راست ورودی، مسجدی ساخته شده که با توجه به شواهد موجود، به نظر می‌رسد محراب آن متعلق به دوران سلجوقی است، ولی با توجه به اینکه دیواره‏های کنار محراب و بدنه، از بخشهای بسیار قدیمی و اولیه بنای دوره ساسانی است، به نظر می‌رسد مسجد در قرون اولیه اسلامی در این گوشه بنا شده، در دوره سلجوقی محراب و متعلقات آن احداث شده است.

گوشه جنوب غربی کاروانسرا نیز به چند کاربری جداگانه تقسیم شده است و به نظر می‌رسد این قسمت، قرینه جنوب شرقی بنا بوده است که به احتمال زیاد، پس از ریزش سقف، این فضا به حمام، حوض خانه، سکوی نماز تابستانه و مجموعه‌ای از توالت‏های عمومی تبدیل شده است.

سرویس‏های عمومی نیز به دو فضا تقسیم شده‌اند، یکی فضای حوض خانه که حوضی آبی در وسط آن قرار گرفته، ارتفاع آن در حدود 40 سانتی‌متر است و در قسمت غربی این فضا، سکویی به ارتفاع یک متر قرار دارد که با چند پله به بام می‌رسد.

در این فضا، دو چاه فاضلاب و آب تعبیه شده که چاه آب، تامین کننده آب سرد حمام نیز بوده است.

فضای دیگر که توالت‏‌ها هستند، به تعداد 6 چشمه بوده، به واسطه یک دیوار از حمام جدا شده است.

در قسمت شمال شرقی بنای کاروانسرا، فضای حیاط هشت ضلعی و مجموعه‌ای از اتاقهاست که به عنوان اقامت و یا پذیرایی خاص، در اختیار افراد ویژه قرار می‌گرفته است.

این فضا، در ظاهر در دور‏ه قاجاری در جای اتصال دو شترخوان شمالی و شرقی احداث شده است و حیاط روباز این قسمت، دارای حوضی در وسط با پلان هشت ضلعی و اتاق‏های سه دری، در چهار جبهه اصلی و گوشواره‏هایی با قوس‏های پنج و هفت بسیار زیبا و متناسب، احداث شده است و در آخرین گوشه نیز در راستای شترخوان غربی، آسیابی وجود داشته که در حال حاضر، اثر قابل توجهی از آن وجود ندارد.

بخشی در ادامه در خصوص راه‌های دسترسی به بام کاروانسرا با بیان اینکه، راههای دسترسی به بام از چهار گوشه کاروانسرا و از کنج‏های داخلی بنا است اظهار داشت: ورودی به شترخوان‏‌ها نیز از طرفین اضلاع داخلی از سمت حیاط تعبیه شده و برای هر یک از برج‌ها، راههای تنگ و باریکی به عرض یک متر و ارتفاع قد یک انسان پیش بینی شده که با سقف‏های ضربی، احداث شده‌اند.

کار‌شناس میراث فرهنگی در خصوص دیگر ویژگی‌های این کاروانسرا عنوان کرد: طاقچه، اجاق، افساربند، سایه انداز‏‌ها و تورفتگی‏های ایوان‏‌ها، از دیگر عناصر فضاساز کاروانسرا به حساب می‌‏آیند.

وی ادامه داد: از دیگر عناصری که در آرایش فضای کاروانسرا نقش مؤثری دارند، قوس‏های به کار رفته در این بناست که شامل قوس‏های پنج و هفت، کلیل، ابرویی و بیز است که در گوشه گوشه آن، بنا به اهمیت فضا، استفاده شده است.

وجود مجموعه‌ای از بنا‏های خشتی مربوط به عصر قاجاریه در اطراف دیر گچین

بخشی با بیان اینکه در مجاورت کاروانسرا، مجموعه‌ای از بنا‏های خشتی مربوط به عصر قاجاریه وجود دارد که به شکل مستطیل و به ابعاد 200 در 300 متر است اظهار داشت: این مجموعه دارای برجهایی در چهار گوشه و دو برج نیمه مدور در هر ضلع است که به صورت منظم در اطراف دیوار خشتی بنا جای گرفته‌اند.

در مشاهدات از این کاروانسرای دیر گچین می‌بینیم که دیوار این مجموعه، از آجرهای خشتی و به ضخامت 1.5 متر ساخته شده است و دالان ورودی به شکل صلیبی در داخل بنا و به صورت چهار تاقی و عرق چین، مسقف شده است.

اتاق‏‌ها با خشت درست شده‌اند و دارای سایه انداز‌ها در دیوار‌ها و بخاری است و پوشش سقف آن‌ها به صورت طاق قوسی است.

در این مجموعه، هفت سکونت‌گاه روستایی تقسیم شده که ارتباطی با یکدیگر نداشته، هر یک از آن‌ها شامل یک حیاط میانی است که چهار سمت آن، اتاق‏‌ها، اصطبل‏‌ها و آبشخور حیوانات قرار دارد.

این مجموعه‏های سکونت گاهی، پلان مشابه ندارند و کلکسیونی از مجموعه معماری روستایی را دارند و لازم به ذکر است که همه این هفت مجموعه، دارای حیاط و ایوانهایی هستند که رو به حیاط باز می‌‏شوند.

فلسفه وجودی این مجموعه خشتی قاجاری در کنار این کاروانسرا، در ظاهر چنین است که با توجه به ایجاد فضاهای مستقل و حصارکشی شده، این مجموعه هتل مانند، به افرادی خاص که معمولاً با همراهانشان و با اسب سفر می‌‏کردند و یا کسانی که در این منطقه به شکار می‌‏پرداختند، تعلق داشته است.

میراث فرهنگی در خصوص مرمت این اثر ارزشمند اهتمام بیشتری داشته باشد

خوشبختانه در سالهای اخیر، اداره کل میراث فرهنگی استان، نسبت به مرمت این اثر ارزشمند، اقدامات مناسبی را صورت داده که نیاز به ادامه آن وجود دارد.

از طرفی، عبور جاده آسفالته قم - گرمسار از نزدیکی این کاروانسرا، مژده آبادانی، احیای دوباره، دوری از مهجوریت و آغاز مجدد همهمه مسافران عصر جدید را می‌دهد.