ایران‌بوم

آرامگاه وى در شهر شیراز و در دامنه کوه فهندژ، در انتهاى خیابان بوستان واقع شده است. این مکان در ابتدا خانقاه شیخ بوده که وى اواخر عمر خود را در آن‏جا مى‏گذرانیده و سپس در همان‏جا نیز مدفون گردیده است. براى اولین بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس‌الدین محمد صاحبدیوان وزیر معروف آباقاآن، مقبره‏اى بر فراز قبر سعدى ساخته شد.در سال 998 ﻫ..ق به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران گردید و اثرى از آن باقى نماند، تا این که در سال 1187ﻫ..ق به دستور کریم‏خان زند، عمارتى از گچ و آجر بر فراز مزار شیخ ساخته شد که شامل دو طبقه بود.

طبقه زیرین داراى راهرویى بود که پلکان طبقه دوم از آن‏جا شروع مى‏شد. در دو طرف راهرو دو اتاق کرسى‌دار ساخته شده بود. در اتاقى که سمت شرقى راهرو بود، مقبره سعدى قرار داشت و معجرى چوبین آن را احاطه کرده بود. قسمت غربى راهرو نیز به موازات قسمت شرقى، شامل دو اتاق مى‏شد، که بعدها شوریده (فصیح الملک) شاعر نابیناى شیرازى در اتاق غربى این قسمت مدفون شد. طبقه بالاى ساختمان نیز همانند طبقه زیرین بود؛ با این تفاوت که بر روى اتاق شرقى که قبر سعدى در آن جا بود، به احترام شیخ اتاقى ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.

این بنا در دوره قاجاریه، در سال 1301 توسط فتحعلى‏خان صاحبدیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب‏اللّه خان قوام‏الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتى از بنا را صادر کرد و تولیت آن به شیخ ملا زین‏العابدین شیرازى سپرده شد. بنایى که در زمان کریم‏خان ساخته شده بود، تا سال 1327 برپا بود. در سال 1329 به کوشش على اصغر حکمت و توسط انجمن آثار ملى ایران، بقعه کنونى به جاى ساختمان قدیمى براساس طرح مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادقی ساخته شد و مراسم افتتاح رسمى آن در اردیبهشت ماه 1331 برگزار گردید. ورودى مجموعه در راستاى ورودى آرامگاه است. ساختمان به سبک ایرانى ساخته شده است.

این ساختمان داراى 8 ستون از سنگ‏هاى قهوه‏اى رنگ است که در جلوى مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشى کارى مزیّن شده است. بناى آرامگاه از بیرون به شکل مکعب است، اما در داخل هشت ضلعى است و با دیواره‏هایى از جنس مرمر و گنبدى لاجوردى ساخته شده است. بنا در سمت چپ به رواقى متصل مى‏شود که در آن هفت‌طاق وجود دارد که با کف‏سازى سیاه رنگ به آرامگاه شوریده شیرازى پیوند مى‏خورد. این آرامگاه در یک اتاق قرار دارد و کتیبه‏اى بر سر در آن است که شاعر را معرفى مى‏کند و شعرى از خود شاعر بر کاشى‏هاى سرمه‏اى بر روى دیوار نوشته شده است.بنای اصلی آرامگاه سعدی 261 متر مربع مساحت دارد و در باغی به وسعت تقریبی 10000 متر مربع قرار گرفته است.

ساختمان اصلى آرامگاه شامل دو ایوان عمود بر هم است که قبر شیخ در زاویه این دو ایوان قرار گرفته است. بر روى آرامگاه گنبدى از کاشى‏هاى فیروزه‏اى رنگ ساخته شده است. سنگ‏هاى پایه بنا، سیاه رنگ است و ستون‏ها و جلوى ایوان از سنگ قرمز مخصوصى ساخته شده است. نماى خارجى آرامگاه از سنگ تراورتن و نماى داخلى آن از سنگ مرمر است.سنگ قبر در وسط عمارتى هشت ضلعى قرار دارد و سقف آن با کاشى‏هاى فیروزه‏اى رنگ تزیین شده است. در هفت ضلع ساختمان، شش کتیبه قرار دارد که از قسمت‏هایى از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب گردیده و به خط ابراهیم بوذرى نوشته شده است. متن کتیبه دیگر، از على اصغر حکمت است که در مورد چگونگى ساخت بنا توضیحاتى داده است.در ضلع غربى، قصیده‏اى با مطلع زیر دیده مى‏شود:
خوش است عمر، دریغا که جاودانى نیست
پس اعتماد بر این چند روز فانى نیست...

در ضلع شمال شرقى ابیاتى از بوستان با این مطلع نوشته شده است:

الا اى که بر خاک ما بگذرى‏
به خاک عزیزان که یاد آورى...

در ضلع جنوب شرقى، کتیبه‏اى دیگر از حکایت گلستان با این عبارت آغاز مى‏شود: «یاد دارم که با کاروان همه شب رفته بودم...»در ضلع جنوب غربى، غزلى از بدایع با این مطلع نوشته شده:

اى صوفى سرگردان، در بند نکو نامى‏
تا درد نیاشامى، زاین درد نیارامى...

در ضلع شمال غربى ایوان (نزدیک آرامگاه شوریده) دوازده بیت از قصیده‏اى با مطلع زیر وجود دارد:

خاک من و توست که باد شمال‏
مى‏ببرد سوى یمین و شمال...

در ضلع شرقى نیز دوازده بیت از قصیده‏اى به خط نستعلیق و با این مطلع دیده مى‏شود:

بسى صورت بگردیده است عالم
وز این صورت بگردد عاقبت هم...

در ضلع شمال غربى، غزلى از طیبات به خط شاهزاده ابراهیم سلطان فرزند شاهرخ تیمورى، با این مطلع حک شده است:

به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست‏

على اکبر خان قوام الملک شیرازى، سنگ قبر کنونى را که سماق سرخ کم رنگى است، بر روى قبر شیخ نصب کرد و کتیبه زیر را که از اشعار بوستان است، با خط نستعلیق عالى بر آن نگاشت:

کل شى هالک و انت الباقى‏
کریم السجایا، جمیل الشمیم‏
نبى البرایا، شفیع الامم...

در عمق ده مترى صحن آرامگاه، قناتى وجود دارد که آب آن داراى مواد گوگردى و جیوه مى‏باشد، آب این قنات به درون حوضى که آن را حوض ماهى مى‏نامند و در زیرزمین جریان دارد، مى‏ریزد. این حوض در سمت چپ آرامگاه واقع شده و در داخل به شکل هشت ضلعى است. حوض ماهى زیر بنایى در حدود 25/30 متر دارد و به وسیله 28 پله به صحن آرامگاه متصل مى‏شود. مشهور است که سعدى نزدیک زاویه خود، حوضچه‏هایى از سنگ مرمر ساخته بود که آب در آن‏ها جریان داشته است. شگون شستشوى خود در این آب، خصوصاً در شب چهارشنبه سورى، جزء معتقدات مردم شیراز بوده است. کاشى کارى‏هاى داخل حوض ماهى که به سبک معمارى سلجوقى است، در سال 1372 توسط استاد کاشیکار «تیرانداز» طراحى شده و توسط میراث فرهنگى اجرا گردیده است. بر فراز حوض ماهى یک نورگیر به شکل هشت ضلعى و دو نورگیر چهار ضلعى در طرفین آن قرار دارد. زیرزمین سعدیه امروزه به چایخانه سنتى تبدیل شده است. دو ساختمان آجرى در کنار حوض ماهى وجود دارد که مربوط به دفتر آرامگاه است.کتابخانه عمومى سعدیه و ساختمانى دیگر که سرویس‏هاى بهداشتى در آن قرار گرفته، در محوطه این آرامگاه وجود دارد. محوطه باغ به سبک ایرانى گل کارى، درختکارى و باغچه بندى شده است. در وسط حیاط دو حوض مستطیل شکل، با جهت شمالى ـ جنوبى در دو طرف محوطه آرامگاه قرار دارد و حوض دیگرى در جهت شرقى ـ غربى در مقابل ایوان اصلى بنا واقع شده است. بر روى در ورودى سعدیه این بیت نگاشته شده است:

ز خاک سعدى شیراز بوى عشق آید
هزار سال پس از مرگ او گرش بویى

قطعه‏هایى از کتیبه سنگى مربوط به سر درآرامگاه که متعلق به زمان کریم‏خان زند بوده و در اثر سانحه‏اى در گذشته‏هاى دور شکسته شده، هم اکنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است. این قطعه ضمن خاکبردارى خیابان براى تعمیر آسفالت از دل خاک بیرون آمده است. بر روى سنگ مذکور قسمتى از شعر سعدى به خط ثلث عالى با مطلع زیر نوشته شده است:

الهى به عزّت که خارم مکن‏
به ذلّ گنه شرمسارم مکن

در اطراف مقبره، قبور زیادى از بزرگان وجود دارد که بنا به وصیت خود، در آن جا مدفون شده‏اند. طرح توسعه محوطه آرامگاه از سال 1380 و توسط شهرداری شیراز با همکاری سازمان مسکن و شهرسازی اجرا شده که طی آن وسعت سعدیه به 5/4 هکتار رسیده است. از سال 1376 به پیشنهاد بنیاد فارس‌شناسی اول اردیبهشت ماه به نام روز سعدی نامگذاری شد و همه ساله برنامه‌های ویژه‌ای در محوطه آرامگاه برگزار می‌شود. آرامگاه شیخ مشرف‏الدین سعدى شیرازى در تاریخ 18/9 /1354با شماره 1010 در فهرست آثار ملى به ثبت رسیده است.
منابع: آثار عجم، فرصت‏الدوله شیرازى، انتشارات بامداد، 1362، ص 466 / اقلیم پارس، سیدمحمدتقى مصطفوى، نشر تابان، تهران، 1364، ص 55 / بزرگان شیراز، رحمت‏اللّه مهراز، انتشارات انجمن آثار ملى، شیراز، 1348، ص 228/ بزرگان نامى پارس، محمدتقى میر، انتشارات دانشگاه شیراز، 1368، ج 1 ص 341 / تاریخ بافت قدیمى شیراز، کرامت‏اللّه افسر، انتشارات انجمن آثار ملى، تهران، 1353، ص 101 / تذکره هزار مزار، ترجمه شدالازار توسط عیسى بن جنید شیرازى، تصحیح نورانى وصال، انتشارات کتابخانه احمدى شیراز، 1364، ص 477 / جغرافیاى کامل ایران، عبدالرضا فرجى، دبیران گروه‏هاى آموزشى جغرافیاى استان‏ها، شرکت چاپ و نشر ایران، تهران، 1366، ج 2، ص 860 / دایرة المعارف اسلامیه، ج 11 ص 420، 412 / دایرةالمعارف بناهاى تاریخى ایران در دوره اسلامى، بناهاى آرامگاهى، ویرایش محمدمهدى عقابى، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، 1376، ص 49 / سفرنامه دیالافوآ در زمان قاجاریه، ترجمه فره‌وشی، کتاب‌فروشی خیام، تهران، 1361، ص 418 / شیراز در گذشته و حال، حسن امداد، اتحادیه مطبوعاتى فارس، ص 305، 151 / شیراز شهر جاویدان، على سامى، انتشارات نوید شیراز، 1363، ص 203، 226 / فارسنامه ابن بلخى، ابن بلخى، توضیح و تحشیه منصور رستگار فسایى، بنیاد فارس‏شناسى، 1374، ص 408 / فارسنامه ناصرى، حاج میرزا حسن حسینى فسایى، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایى، امیرکبیر، تهران، 1367، ج 2، ص 1200 / فرهنگ فارسى دکتر معین، محمد معین، امیرکبیر، تهران، 1356، ج 5، ص 763ـ764 / لغتنامه دهخدا، على‏اکبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ج 8، ص 1204 / معمارى ایران (دوره اسلامى)، به کوشش محمدیوسف کیانى، جهاد دانشگاهى، تهران 1366، ج 2، ص 87.