ایران‌بوم

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) - منطقه لرستان، گالها محیطی مأمن‏‌گونه هستند که در اثر کنش‏های متقابل بین حشرات و درختان به وجود می‏‌آید و حشره در آن تخم‏‌ریزی کرده و بقای نسلش را تضمین می‌‏کند ضمن اینکه از آن به عنوان منبع سرشار از تانن استفاده‌های بسیاری در زمینه طبی و صنعتی می‌شود.

در این میان گال بلوط نیز نوعی دیگر از انواع گالهاست که اهمیت بسیاری برای زاگرس‌‏نشینان دارد که به آن مازی یا مازو هم می‏‌گویند و از دیرباز در دباغی، تسکین درد، رنگرزی و...از آن بهره برده‌اند اما در حال حاضر این نعمت با ارزش خدادادی به حیطه فراموشی سپرده شده و جای خود را به انواع ترکیبات شیمیایی و مضر داده است.

در این رابطه کارشناس گیاهپزشکی مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان گفت: مازوج نوعی متابولیک ثانویه درخت بلوط است که عوامل متعددی چون زنبورها، کنه‌‏ها، نماتودها و یا باکتریها سبب ایجاد آن می‏‌شوند.

مهندس"نادرآزادبخت"، افزود: البته اثر زنبورها در ایجاد گال‏ها مشخص‏تر بوده و این واکنش دفاعی گیاه به دنبال دو مکانیزم هیپرپلازی و هیپرتروفی به وجود می‏‌آیند یعنی حجم سلول و تعداد سلولهای تشکیل ‏دهنده افزایش می‏‌یابد.

وی ادامه داد: مازوج کاربردهای بسیاری دارد که می‏‌توان به عنوان تثبیت کننده و پیش زمینه برای دندانه‌دار کردن در صنایع رنگرزی و درمان ناراحتی‏های گوارشی از آن استفاده کرد.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات لرستان، اضافه کرد: از این ماده به عنوان آنتی‌اکسیدان نیز می‏‌توان در درمان بخشی از سرطان‏ها استفاده کرد.

آزاد‌بخت با بیان اینکه کتابی به عنوان نگاهی بر کاربرد رستنی‌های خوراکی و دارویی با همکاری"زهرا مرادعلیوند" در مورد گال‏ها و کاربرد آنها چاپ شده است، اظهار کرد: در حال حاضر مطالعات در زمینه گال بلوط به صورت مقدماتی بوده و هنوز به صورت مشخص کاری در این زمینه صورت نگرفته است.

وی یادآور شد: البته در مرکز تحقیقات همکاران ما در مورد خاصیت رنگرزی آنها تحقیقاتی انجام داده و در قالب مقاله‌های مشترک با دانشگاههای معتبر دنیا پروژه‏‌هایی صورت گرفته است.

این مقام مسوول، تصریح کرد: در بحث خواص دارویی آن همراه با دانشگاه علوم پزشکی بخش مربوط به گیاهان دارویی مطالعاتی در دست اقدام است.

وی خاطرنشان کرد: در برخی از کشورها از جمله مالزی، هند و ترکیه مطالعات زیاد و خوبی در مورد گالها صورت گرفته است.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات لرستان، اضافه کرد: در بحث صنایع تبدیلی گال‏ها کاری که صورت گرفته و من نیز در آن همکاری داشته‏‌ام در رابطه با مواد رنگ‏ده و کارایی آنها بوده که برای سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان انجام شده است،‌ البته در این رابطه نیازمند مطالعات دقیق‏تر و جامع‏تری هستیم.

در این رابطه عضو جامعه جنگلبانی ایران، گفت: گال نوع تغییر شکل یافته جوانه‏‌ها، برگهای جوان یا میوه‌ه‏ای است که در اثر فعالیت برخی حشرات تشکیل شده و محل تمرکز برخی ترکیبات از جمله تانن است.

مهندس"علی‏‌حسین بیرانوند"، افزود: گال بلوط از انواع گال‏ها محسوب می‏‌شود که تا به حال بیش از 20 نوع معرفی کرده‏‌اند که با توجه به کیفیت تنها هشت نوع از آنها قابل بهره‌‏برداری تشخیص داده شده و از این میان دو نوع مازوج سفید و سبز از قدیم‌الایام مورد استفاده در صنعت و داروسازی قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه این نوع از گالها بر روی درختان بلوط از نوع دارمازو تشکیل می‌‏شود، تصریح کرد: سومریها و یونانیان در صنایع رنگرزی و دباغی و تهیه مرکب و مصارف طبی از آن استفاده می‏‌کردند و در برخی آثار دانشمندان از جمله ابوعلی سینا از مصارف درمانی و صنعتی آن صحبت شده است.

این مقام مسوول، ادامه داد: در طب سنتی به منظور درمان اسهال، خشک کردن زخم و ممانعت از خونریزی مورد استفاده قرار می‏‌گیرد.

بیرانوند اضافه کرد: این گال‏ها یا مازوها حاصل فعالیت نوعی از زنبورها از جنس سیناپیس و سطحی برجسته هستند که در ابتدا رنگ سبز تیره مایل به سیاه تا سبز روشن داشته و به آن مازوج سبز می‏‌گویند که به تدریج رنگ زرد متمایل به سفید پیدا می‌‏کند و مازوج سفید نامیده می‌‏شود.

وی یادآور شد: رویشگاه درختان دارمازو بیشتر استانهای لرستان، کردستان و کرمانشاه است و در لرستان در منطقه شینه و زشت قلایی برای آن ذخیره‌‏گاه تشکیل داده‏‌ایم البته در نقاط مختلف به صورت پراکنده وجود دارد اما در این مناطق کاملاً محافظت شده بوده و یک توده خالص است.

این مقام مسوول ادامه داد: بهره‌برداری از آن از اواسط تابستان تقریباً به مدت دو ماه تا شروع بارانهای پائیزی است و برداشت مازوج سبز از حدود 20 تیرماه تا نیمه مرداد بوده که از این زمان به بعد رنگ گال‏ها به سفیدی گرائیده و مازوج سفید تشکیل می‏‌شود.

بیرانوند اظهار کرد: در هنگامی که گالها سفید می‌‏شود حشرات درون آن گال را سوراخ کرده و از آن خارج می‏شوند و همین امر سبب نقصان ارزش مازوج می‏‌شود برای همین باید آن را زود برداشت کرد.

عضو جامعه جنگلبانی ایران با بیان اینکه بهره‏‌برداری گالها مستلزم رعایت تناوب سالانه نیست، متذکر شد: اکثر درختان مولد گال به صورت کوتاه و تا ارتفاع سه متر است بنابراین برداشت آن به وسیله مردان و پسران با دست ویا چوب سرکج انجام می‏‌شود؛ یک تا دو روز جهت خشک شدن و جلوگیری از کپک زدگی در معرض نور خورشید قرار می‏‌گیرد و زیر و رو می‎‏شوند.

وی با بیان اینکه میزان برداشت روزانه هر کارگر معمولاً سه تا چهار کیلوگرم است که بعد از کار روزانه و در اوقات فراغت صورت می‏‌گیرد؛ خاطرنشان کرد: زمینه صادرات گالهای بلوط طی سالهای اخیر بسیار محدود شده و برای بهره‏‌برداری صنعتی در استان کاری صورت نگرفته است چراکه صنایع فرآوری آن را نداریم؛ برداشت به صورت پراکنده و توسط افراد محلی در پائیز مثل بذر بلوط که پای درخت می‏‌ریزد جمع‏‌آوری می‏‌شود.

بیرانوند اضافه کرد: این محصول بدون ساماندهی و برنامه‌ریزی به خارج از استان به جاهایی که صنایع فرآوری و کارخانه‏‌های داروسازی وجود دارد انتقال می‏‌یابد بنابراین اگر برنامه اصولی وجود داشته باشد می‏‌تواند به عنوان اهرمی برای اشتغال برای بهره‏‌برداران جنگلی و مرتعی به عنوان یک درآمد فصلی مورد استفاده قرار گیرد.

این مقام مسوول، تصریح کرد: چون برداشت محصول آزاد است آمار و اطلاعات جامعی در دست نیست و در برخی مناطق به علت عدم آگاهی بهره‌برداری صورت نمی‌گیرد و از بین می‏‌روند، بنابراین نمی‏‌توانیم کنترلی روی آمار داشته باشیم به همین دلیل باید تعاونیهای جنگل‏‌نشین و بهره‌برداران تشکیل شود.

وی با بیان اینکه ما از پتانسیل بالای جنگل‏ها و مراتع برخورداریم، ادامه داد: با برنامه‌‏ریزی روی محصولات فرعی از جمله باریجه، علف گاوزبان، کتیرا و...،‌ می‏‌توانیم آنها را به طور کامل شناسایی کنیم و با استفاده از پتانسیل آنها و با تهیه طرح، بهره برداران و ساکنین حوزه‏‌های آبخیز ساماندهی شوند تا در حفظ آب و خاک کوشا بود.

بیرانوند یادآور شد: با اینکار، قطعاً هم جنگلها و مراتع حفظ می‏‌شوند و هم انقلاب عظیمی در حفظ و حراست از منابع طبیعی صورت می‏‌گیرد و با ایجاد اشتغال پایدار در منطقه تعاملی بین مجموعه دولتی و نظارتی و بهره‏‌برداران به وجود می‌آید.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی استان به خبرنگار ایسنا، گفت: گال‏ها از عارضه‏‌های طبیعی بوده که در اثر فعالیت یک سری عوامل متعدد از جمله حشرات، قارچ‏ها و ویروس‏ها، روی درختان بوجود می‏‌آیند و در این میان نقش حشرات بسیار بارزتر بوده که باعث رشد غیرطبیعی برخی از بافتهای گیاهی به اشکال مختلف می‏‌شود.

مهندس"مجید توکلی"، افزود: گالهای بلوط به عنوان پدیده‏‌ای که از میلیون‏ها سال قبل روی درختان بلوط اتفاق افتاده و شکل گرفته است؛ نتیجه این بوده که جانور و درخت در طی تعاملی متقابل با هم کنار آمده‏‌اند.

وی ادامه داد: حشرات از گال به عنوان یک مکان برای تخم‎ریزی استفاده می‏‌کنند و درختان هم در شرایط فیزیولوژیکی که درخت دچار استرس می‏‌شود، تانن درون بافتهای آن را هیدرولیز و برای تغذیه استفاده می‎کنند.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات لرستان، اضافه کرد: بالغ بر صدها نوع گال بلوط در دنیا تشکیل می‏‌شود، در کشور ما با توجه به تنوع اندک درختان از نظر گونه‏‌ای، تعداد گال‏ها تقریباً چشمگیر و بیش از 130 گونه روی هفت تا هشت گونه درخت بلوط تا به حال گزارش شده است.

توکلی با بیان اینکه در استان لرستان حدود 60 یا 70 نوع گال وجود دارد، تصریح کرد: گالی که در استان بهره‌‏برداری می‌‏شود گال مازوج است که به دو نوع سبز و زرد تقسیم می‌‏شود.

وی اضافه کرد: گستره اقتصادی آن در منطقه قلایی واقع در شهرستان سلسله است که متأسفانه بومیان منطقه آنها را جمع‏‌آوری کرده و به صورت خام از استان، خارج شده و به کشورهای اروپایی یا آسیایی صادر می‌‏شود.

این مقام مسوول خاطرنشان کرد: اخیراً اقداماتی در جهت شناسایی خواص و اثرات آنها در دست بررسی است و به اثرات آنتی باکتریالی، ضد قارچی و انگلی آن پی برده شده اما با وجود توان و پتانسیل بسیاری که برای تحقیق وجود دارد هنوز کار تحقیقی جامعی در ارتباط با خواص و ترکیبات موجود در آنها انجام نگرفته است.

توکلی ادامه داد: تا کنون استفاده‎هایی که از گال‎ها در کشور ما شده به صورت سنتی در بحث داروسازی و صنعتی بوده و در گذشته در برخی از مناطق در صنعت چرم، رنگرزی، دباغی و حفاری استفاده می‎شده است.

وی با بیان اینکه در چند دهه اخیر با پیشرفتی که در علم شیمی اتفاق افتاده کاربرد گال‏ها محدودتر شده است، یادآور شد: تانن‎های مصنوعی آسانتر و ارزانتر بوده اما در عین حال به دلیل اینکه از پلیمرهای مصنوعی و فنولی ساخته می‌‏شوند، خطرات زیست محیطی بسیاری را به وجود می‌‎‎آورند در حالیکه نمونه‎های طبیعی فاقد این اثرات هستند.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات استان، افزود: امیدواریم هر چه سریعتر کاربردهای مختلف این فرآورده جنگلی مشخص شود تا با ارزشی که پیدا می‎کنند، جنگل‏ها حفظ شوند و جنگل‌‏نشینان نیز با این درختان متعارف‏تر رفتار کنند.

توکلی اظهار کرد: شیوه بهره‏‌برداری گال‎ها خطر خاصی برای درخت ندارد و مانند چیدن میوه بدون هیچ عارضه‌‏ای صورت می‏‌گیرد اما زمان جمع‌‏آوری بسیار مهم است و باید توسط محققان مشخص شود تا عوامل درون آن قبل از بیرون آمدن از گالها با آن از منطقه خارج نشوند و خطر انقراض آنها را تهدید نکند.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی لرستان نیز گفت: با همکاری کارشناسان متعهد و متخصص مرکز تحقیقات، مناطقی از استان که دارای گال بلوط هستند شناسایی شده است.

"اسحاق طاهری‎مقدم" افزود: ما در حال معرفی کردن این عرصه‎ها به قسمتهای تخصصی مربوطه جهت ایجاد صنایع تبدیلی هستیم.

وی ادامه داد: امیدواریم با سرمایه‎گذاری بخش خصوصی در راستای تولید واشتغالزایی بتوانیم از این محصول و نعمت خدادادی نهایت استفاده را ببریم.

گزارش از "سمیرا عزیزی"