ایران‌بوم

از بناهای بسیار معتبر و با زینت، میدان توپخانة جدید می‌باشد که چند سال است مشغول به ساختن آن بودند و امسال به اتمام رسیده، توپچیان ساخلو طهران از صاحب‌منصب و تابین از میدان توپخانة قدیم که باغ شده به این میدان نقل و تحویل نمودند. این میدان مربع بسیار وسیع و همه از آجر ساخته شده است.

دو مرتبه و یک مهتابی دارد. مرتبة بالا و مهتابیها جای نشیمن توپچی است. همه درها از آغشقه1 و شیشه می‌باشد و اطاقهای بخاری‌دار بسیار خوب دارد. در مرتبة تحتانی توپهائی که خارج از انبارهای دیگر است، چیده شده و حوض و دریاچة بزرگی در وسط این میدان بنا کرده‌اند که دائم آب جاری دارد. اطراف و صحن میدان سنگفرش است و هرشب چراغ می‌سوزد و روشن می‌باشد. شش دروازه و سردر دارد که هریک به کوچه‌های معروف وسیع می‌رود که تفصیل داده شده است.

میدان دیگری است معروف به سبزه‌میدان که در قدیم جای کثیف خرابه‌ای بوده است.آن محل را حکم به عمارت فرموده، در اطرافش دکاکین دومرتبة مرغوب ساخته، در وسط حوض و دریاچه قرار داده، اصناف معتبر و بلورفروشان درآنجا سکنی دارند.

دیگر بازار معتبری است با کاروانسراهای معتبر که مرحوم میرزا تقی‌خان امیرنظام بنا کرده بود وپیش از آن به هیچ‌وجه بازار خوب و مرتفع و کاروانسرای معتبری نبوده است. بعد از آن اغلبی از امنای دولت، بازار و کاروانسراهای بسیار خوب ساخته‌اند؛ مثل معیر‌الممالک مرحوم و اعتماد‌السلطنه مرحوم و امین‌الممالک مرحوم و امین السلطان و غیره.

عمارات مخزن ملبوس نظامی و عمارت مجمع‌الصنایع که در همة آنها اصناف متفرقه مشغول کار هستند بنا شده است. قورخانه و باستیان و انبارهای نظامی و جای اسباب قورخانه و مهمات قشونی از هرقسم ساخته شده است.

نیز از بناهای عمده خیابانها و کوچه‌های طولانی می‌باشد...: اولاً کوچه‌ای است معروف به باب همایون. دری از حرمخانه دارد که در اغلب اوقات سواری و تفرج، اعلیحضرت از‌آن در بیرون آمده، سوار می‌شوند و سردری دارد معروف به سردر ‌الماسیه. طول این کوچه نزدیک به هزار ذرع می‌شود الی دروازه که داخل میدان توپخانة جدید می‌گردد.

این دروازه سردری دارد بسیار بسیار عالی و از بناهای معروف است از کاشیکاری و غیره. در جنبین این کوچه هم درختهای سایه‌دار خوب غرس شده است و محجر گذاشته، سیم کشیده‌اند. عرض کوچه پانزده الی بیست ذرع است. دکاکین و خانه‌های خوب در طرفین کوچه است. طرف دست راست، کوچه‌ای دارد که به مدرسة نظامی می‌رود و همة کوچه سنگفرش است و هر شب با چراغ روشن می‌باشد. در دست چپ جلوخان و سردر، قورخانه و انبارهای دولتی است که در نهایت تزئین بنا شده. در محوطة قورخانه حیاط و باغ خوب و حوضهای آب است. این کوچه منتهی می‌شود به میدان توپخانة جدید.

دیگر کوچة باغ ایلخانی می‌باشد که کوچه‌ای راست و بسیار طولانی است.عرض کوچه از پانزده ذرع الی بیست ذرع و طول آن نزدیک به 2500 ذرع است. طرفین کوچه همه درختهای خوب کاشته شده و کوچه سنگفرش است و لبة نهرهای جنبین همه از سنگ، و شبها چراغها و فانوسها روشن است. جنبین این کوچه باغات و عمارات عالیه هست.

در طرف راست این کوچه، خانه و باغ و عمارات جناب علاءالدوله و امین‌السلطان و جناب حاجی ظهیر‌الدوله و بعضی از خانه‌های مخبر‌الدوله و سفارت دولت نمسه و فرانسه و بعضی خانه‌ها و دکاکین، و در طرف دست چپ نیز دکاکین و بعضی از خانه‌های فرنگیها و ارامنه و باغ ایلخانی که از باغهای خوب دولتی است و دیوار باغ که به کوچه نگاه می‌کند از محجر و ستون است که باغ به نظر عابرین کوچه پیدا و هویداست. کالسکه‌خانة دولتی و غیره، بعد از آن سفارتخانه و باغ سفارت دولت بهیة انگلیس است. بعد از آن منتهی می‌شود به سفارتخانة دولت سنیة عثمانی.

و این کوچه همین‌طور که از باب همایون درختکاری شده است، در انتهای سفارت دولت بهیة انگلیس منتهی می‌شود به خیابان معروف به ییلاق شمیران که طول این خیابان سه‌فرسنگ می‌باشد، الی پای کوه البرز و الی عمارت منظریة نواب والا حسام‌السلطنه که زیرکوه البرز است، خیابان و درختکاری است در کمال نظم و نظافت و قشنگی که در هیچ‌جا این‌طور خیابان دیده و شنیده نشده. از هر قسم درخت که به تصور آید، در طرفین خیابان کاشته شده همه بلند و پرسایه، و آبهای جاری و روان دائماً از زیر درختان ساری است و تا شمیران و منظریه، قراولخانه‌ها و مستحفظ‌خانه‌های خوب قشنگ ساخته شده که دائماً مستحفظین خیابان با زن و بچه در این قلعجات و عمارات هستند.

و یک عمارت و دریاچه و باغ خوب هم جناب اشرف سپهسالار اعظم در جنب این خیابان قدری بالاتر از قصر قاجار ساخته است که محل تعیش خاص و عام است. این خیابان از نزدیک عشرت‌آباد و قصر قاجار و سلطنت‌آباد می‌گذرد، الی شمیرانات و منظریه، و در آخر دو شعبه می‌شود: یک شعبه از بالای سلطنت‌آباد به اقدسیه که باغ و عمارت عالی دارد و در دامنة کوه البرز است، می‌رسد و خیابان علی‌حده می‌شود که همة جنبین خیابان درخت نارون و درختهای دیگر است. شعبة دیگر از طرف چپ می‌رود به باغ و عمارات ییلاقی نایب‌السلطنه که بسیار باتماشا و پرنزهت است.

خیابانهای زیاد دیگری هم در اطراف طهران هست که همه مشجر و کاشته شده است. معروفتر از سایرین، خیابانی است که از باغ بهجت‌آباد که نزدیک دروازة یوسف‌آباد می‌باشد، ساخته شده الی قریه و باغات و عمارات ونک که طول این خیابان دو فرسنگ است و هر دو طرف آن اشجار سایه‌دار باثمر است.

دیگر کوچه و خیابانی است که از دروازة مغربی توپخانة جدید ابتدا شده الی نزدیک دروازة اسبدوانی می‌رود و تازه امسال طرفین این خیابان را هم درخت کاشته‌اند. طرف راست این خیابان، میدان مشق است. بعد از آن خانه و باغ الله‌وردی‌خان از آن می‌گذرد و به مریضخانه می‌رسد.این مریضخانه چند سال است بنا شده، یعنی چهار سال است. عمارت و محوطة آن بسیار عالی می‌باشد که همیشه بیست و پنج نفر مریض در اینجا معالجه می‌شوند. دوا و غذا و لباس و تختخواب و لحاف و سایر لوازم بیماران از جانب دولت داده می‌شود و سه نفر جراح و طبیب بسیار قابل که از مدرسة مبارکة دار‌الفنون تعیین شده‌اند، دائماً مواظب مرضی هستند. سالی هزار نفر مریض در این مریضخانه معالجه می‌شود. طرف دست چپ باستیان و قورخانه و انبارهای قورخانه است و دکاکین و خانه‌های کسبه و غیره .

دیگر خیابان و کوچه‌ای است که دور ارک را مثل دایره و کمربند احاطه دارد و امسال همه را درخت کاشته و سنگفرش کرده‌اند. آخر این دایره از یک طرف منتهی به خیابان شمس‌العماره می‌شود، از طرف دیگر منتهی به کوچه و خیابان مریضخانه می‌گردد و طرفین این کوچه‌ها اغلب دکاکین است که اصناف معتبر می‌نشینند.

دیگر کوچه و خیابان شمس‌العماره است که بهترین بناها و بهترین کوچه‌های طهران می‌باشد.این کوچه یک دروازه از آخر باغ و عمارت بادگیر و شمس‌العماره دارد که اغلب اوقات اعلیحضرت از این در سوار شده، به تفرج می‌روند. طول این کوچه هزار و پانصد ذرع می‌شود و عرضش بیست الی سی‌ذرع است. طرفین کوچه درختهای میوه‌دار و چنار و غیره کاشته‌اند و محجرها و سیمها دارد. وسط کوچه محل عبور کالسکه و سواره‌ و جنبین محل عبور پیاده است و چراغهای چدنی در طرفین نصب است که همه شب روشن می‌باشد و صبح و عصر محل گردشگاه عامه است و از هر طبقه مردم در آنجا الی سه ساعت از شب رفته مشغول گردش هستند. طرف راست کوچه دکاکین و خانه‌های مردم است و طرف چپ دیوار قلعة ارک و در آخر منتهی می‌شود به سردر و درب مدرسة مبارکة دار‌الفنون. آن طرف سردر عمارتی است که تازه بنا نهاده‌اند.

تحتانی این عمارت، دواخانه‌ای است مشتمل بر هرقسم و هرجور دواهای ایرانی و فرنگی، و دواسازهای معتبر در اینجا حاضر هستند. مرتبة فوقانی آن لابراتوار و عکاسخانة عامه است که هرکس بخواهد عکس خود را بیندازد، می‌رود آنجا و عکاسان ایرانی در کمال مهارت مشغول کار می‌شوند. همه روزه جمعیتی از عموم مردم به این مکان آمده، برای تحصیل دواها و ادویه‌جات و انداختن عکس حاضر می‌باشند. آخر این کوچه می‌رسد به دروازة بسیار عالی و ممتازی که بنائی است بسیار خوب و همه از کاشیهای بسیار ممتاز ساخته شده و منتهی می‌شود به میدان توپخانة جدید.

از جملة ابنیة معظمة این دولت، ایجاد مدرسة مبارکة دارالفنون است که در سال 1266 بنا شده و در ارک دولتی واقع می‌باشد. این بنا محوطه‌ای است بسیار بزرگ میان محوطه‌ای که باغ است و درختان میوه‌دار دارد. در وسط آن حوض بزرگی است که متصل آب جاری از آنجا می‌گذرد. درچهار سمت اطاقهای متعدد دارد که به هم وصل می‌باشد. در جلو اطاقها دورتا دور ایوان ستون‌دار است. ساعت زنگ‌دار بزرگی هم دارد. بعضی ملحقات از قبیل نجارخانه وعلاقه‌بندی و خیاط‌خانه و صحاف‌خانه در اضلاع مدرسه بنا شده است. کتابخانة خیلی معتبری دارد که کتب زیاد از هر علمی به السنة مختلفه با آلات و ادوات متعلقه به نجوم و هندسه در آنجا هست. ابتدا که معلم برای این مدرسه از فرنگستان آوردند از مملکت اطریش خواستند. در حقیقت علومی که در این مدرسه شروع شد و شیوع یافت، از معلمین اطریشی بود. بعد که به مرور آنها رفتند، معلمین مرکب شد از ایرانی و فرنگی. فرنگیها بعضی فرانسه و برخی انگلیسی و ایتالیائی و دانمارکی و پروسی شدند، لیکن ‌الحال اغلب معلمین که تدریس می‌کنند، ایرانی هستند که یا در فرنگستان تحصیل نموده‌اند یا در همین مدرسه تکمیل شده از قبیل معلم طب، فیزیک، شیمی و هندسه و نقاشی و علم پیاده‌نظام و توپخانه و غیره... و هریک از معلمین ایرانی و فرنگی را خلفا هست که در مدارج کمالند.

*رسائل اعتمادالسلطنه (تدوین: میرهاشم محدّث، انتشارات اطلاعات)

1. آغشقه از روسی آکوشکا = پنجره که شیشه خور داشته باشد (لغت‌نامة فارسی).