ایران‌بوم

کاخ گلستان با قدمتی که از لحاظ حافظه تاریخی به 442 سال می‌رسد، یکی از منحصر‌بفردترین مجموعه‌های تاریخی ایران است. این مجموعه با این پیشینه، نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز و بوم است، بلکه به واسطه رخدادهای فوق‌العاده مؤثر روی داده‌ در آن یا به نوعی مرتبط با آن، به مجموعه‌ای بی‌بدیل و سندی زنده از مهمترین بخش تاریخ ایران تبدیل شده است.

cheap shoes nike dunk sb silver box collection - Low shoes - GiftofvisionShops - nike jordans retro 1 camo shoes black friday deals , Sneakers - Women's shoes | nike kd 7 ext long tail black line for sale - 401 – Ietp - New Air Jordan 1 High OG OSB DIAN Blue Chill Sorrowful CD0463

در نشست سی‌وهفتم کمیته میراث جهانی یونسکو که از هفته گذشته تاکنون در کامبوج در حال برگزاری است، کاخ گلستان از سوی اعضای این کمیته به عنوان یک اثر منحصر‌به‌فرد از دوران قاجار و ‌نمونه‎ای موفق از تلفیق هنرهای کهن و نیز معماری ایرانی‌ همراه با‌ تأثیر‌پذیری از معماری غرب، یک اثر جهانی شناخته و ثبت شد.

به گزارش «تابناک»، در گزارش یونسکو آمده است: «کاخ گلستان یکی از مجموعه ساختمان‎های تاریخی در تهران است که محل اقامت خانواده و اعضای دولت قاجارها بود که در سال 1779 میلادی به قدرت رسیده و تهران را ‌‌پایتخت کشور تعیین کردند».

همچنین در اشاره به ویژگی‎های شاخص این کاخ‌ آمده است که ساختمان کاخ میان باغ‌ها، حوض‎ها و استخرهای زیبا و نیز باغچه‎های پرگل احاطه شده که بر زیبایی آن می‌افزاید، ولی مهمترین ویژگی این کاخ، آرایه‌ها و تزیینات دقیق و ظریف هنری است که تاریخ آن به قرن 19 میلادی باز‌می‎گردد. این کاخ هم اکنون ‌مرکز هنر و معماری دوران قاجار شناخته شده که نمونه‎ای شاخص از هنر ایرانی و منبع الهام هنری برای هنرمندان و معماران ایرانی از گذشته تا امروز بوده است.

همچنین تأکید شده که کاخ گلستان، نماد سبک نوینی در هماهنگی و درآمیختگی سنت هنرهای ایرانی با صنایع دستی و عناصری از معماری و هنر قرن 18 در کشورهای غربی و نیز فناوری‎های رایج در آن دوران به شمار می‌آید.

سی و هفتمین نشست کمیته میراث جهانی سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) که از 26 خرداد در شهر «پنوم پن» کامبوج آغاز به کار کرده تا ششم تیر ماه ادامه دارد.

در این نشست، ارگ بم که در فهرست میراث در خطر بود، امن و سالم اعلام ‌شد و از این فهرست بیرون آمد. همچنین قرار است پرونده منظر فرهنگی روستای تاریخی میمند کرمان در این اجلاس بررسی شود تا در صورت تصویب، فهرست میراث جهانی یونسکو به عنوان هفدهمین اثر تاریخی از ایران جای بگیرد.

پیشینه تاریخی کاخ گلستان

هرچند تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی (‌988 ه‌ ق‌) بر‌می‌گردد و بخشی از سفرنامه پیترو دلا واله (در سال 1028 ه‌ ق که شهر تهران را با چنارستانی که قصر سلطنتی را دربر گرفته بوده، توصیف نموده است / سر آغازی بر ارگ سلطنتی‌) خود مؤید این نکته است‌ و در سلسله‌های بعد کم یا بیش نیز مورد توجه واقع شده تا اینکه در عهد کریم‌خان‌زند ما بین سال‌های 1173 تا 1180 ه ق نیز این مجموعه با ساخت دیوانخانه‌ای دچار تغییرات اساسی شده، ولی اهمیت واقعی ارگ را می‌توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد.

وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان ( 1193 ه ق ) از بحران داخلی ایران استفاده کرده، ایلات قاجار را از دشت گرگان ـ که مرکز سکونت آنان بود ـ به دامنه‌های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و تلاش کرد که به تدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند. (‌هر چند‌ لرد کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران، در‌باره انتخاب تهران به پایتختی توسط آقا محمد خان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیکی به املاک و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیکی به روس‌ها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل این انتخاب می‌شمارد‌‌)

آقا محمد خان پس از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان 1209 ه ق به تهران برگشته و در نوروز 1210 ه ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری می‌کند.

این حرکت آقامحمدخان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر (‌24 ربیع الاول 1212 ه‌ ق / 1797 میلادی در آستانه قرن 19 و همزمان با ناپلئون‌) و هم به واسطه خیالات شکو‌همند این پادشاه کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.

در عهد ناصرالدین شاه قاجار (تاجگذاری جمعه 21 ذی القعده 1264 ه ق / کاخ گلستان ) کاخ گلستان به واسطه مدت حکومت وی (‌نزدیک به 49 سال) و دیدار او به عنوان نخستین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال‌های 1290، 1295 و 1306 ه ق دستخوش تغییرات اساسی و متأثر از اروپا شد.

هرچند در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه (‌مظفرالدین شاه، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار‌) تا انقراض این سلسله (ربیع الثانی 1344 ه ق / 9 آبان ماه 1304 ه ش ) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری تغییرات خاصی را به خود ندید، ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن همراه و درآمیخته شد که بخشی جدایی ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشکیل می‌دهد.

ارگ سلطنتی در سال‌های پس از انقراض سلسله قاجار و به روی کار آمدن سلسله پهلوی، شاهد تاجگذاری پهلوی اول (چهارم اردیبهشت 1305 ه ش) و پهلوی دوم (4 آبان 1346‌ ه ش) و همچنین برخی ‌تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده است که ما آنها را ناروا و نا‌بجا می‌دانیم.

با این اوصاف، کاخ گلستان با قدمتی که از لحاظ حافظه تاریخی به 442 سال می‌رسد یکی از منحصر بفرد‌ترین مجموعه‌های تاریخی ایران است. این مجموعه با این قدمت نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز و بوم است، بلکه به واسطه رخدادهای فوق العاده موثر روی داده در آن یا به نوعی مرتبط با آن، به مجموعه ای بی بدیل و سندی زنده از مهمترین بخش تاریخ ایران تبدیل شده است.

هر چند ‌هم‌اکنون کاخ گلستان ‌با وسعتی برابر با 5/4 هکتار (‌یک دهم وسعت اولیه‌) در بخشی از شهر تهران به ‌صورت عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شده است و پیرامون آن آکنده از ساخت و سازهای جدید و بی هویت با عملکرد‌های نا‌همگن با اوست، ولیکن باید به رها‌سازی این مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه ای که در آن واقع است، اقدام کرد و مجموعه کاخ گلستان را به تفکری که در پی ایجاد منطقه و بافت تاریخی که مشتمل بر موزه ملی، میدان مشق و... است، پیوند داد.

تکیه دولت

تکیه دولت با فرمان ناصرالدین شاه در سال 1284 هجری قمری (البته در مورد تاریخ دقیق ساخت تکیه دولت، نقل قول‌های متفاوتی وجود دارد) و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک (سرپرست ضرابخانه)، طی مدت نزدیک پنج سال (90 – 1284 هجری قمری) با صرف هزینه ای بالغ بر سیصدهزار تومان بنا شد. در زمان‌ ساخت تکیه دولت‌ در تهران حدود 40 تا 45 باب تکیه وجود داشت که با گذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به هفتاد، هشتاد تکیه رسید. در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماری اش، بیش از سایر تکایای قدیم تهران همچون «تکیه حیاط شاهی» و «تکیه حاج میرزا آغاسی»، توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیرایرانی را به خود جلب کرده بود.

در خصوص علل ساخت تکیه دولت در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، نوشته یحیی ذکاء‌ آمده است: «معتبرترین و وسیعترین تکیه‌های تهران که تعزیه‌های دولتی در آن برگزار می‌شد، تکیه «حاج میرزا آغاسی» (تکیه دولت قدیم) بود که تکیه «عباس آباد» نیز نامیده می‌شد. استقبال شدید مردم به ویژه زنان از نمایش‌های مذهبی، همچنین تنگی و کوچکی فضای تکیه عباس آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید می‌کرد و کار اجرای شبیه گردانی را مختل می‌ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگتر و وسیعتری را طالب بود، از این روی، ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس العماره، امری نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد.

این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت که قبلاً در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود. در مورد موقعیت دقیق تکیه دولت، تفاوت‌هایی جزیی در اسناد بر جای مانده موجود است. با وجود این، موقعیت این بنا در جنوب غربی کاخ گلستان، کنار شمس العماره و روبه‌روی مسجد شاه سابق را همه تأیید کرده اند، اما در خصوص قطعه زمین مورد استفاده برای ساخت این بنا، پژوهشگران اظهارنظرهای متفاوتی کرده اند.

برخی بر این باورند که تنها منزل مسکونی امیرکبیر پس از مرگش تخریب شده و به این منظور اختصاص یافته است و برخی دیگر نیز نوشته اند که منزل امیرکبیر همراه با بخشی از زندانخانه دولتی و سیاهچال که گرمابه مخروبه ای بود و انبارهای قدیمی، محل احداث تکیه دولت بوده است.

در کتاب معماران ایران، از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، با استناد به فهرست یحیی ذکاء (مقاله معماران و استادکاران دوره اسلامی) و همچنین در مقاله آقای عنایت الله شهیدی با عنوان تکیه دولت و بررسی‌های ناقص و نادرست درباره آن، به نقل از استاد کریم پیرنیا، استاد حسینعلی مهرین به عنوان معمار تکیه دولت ذکر شده است. ساختمان تکیه دولت مدور و آجری با توجه به اینکه اکنون از این بنای باعظمت اثری بر جای نمانده است، با استناد به اطلاعات موجود و همچنین تصویر رنگی این تکیه اثر مرحوم کمال الملک که گویاترین سند معتبر باقی مانده از این بناست، به معرفی معماری آن می پردازیم.

بهرام بیضائی، مهدی فروغ و یحیی ذکاء معتقدند که ساختمان تکیه دولت بنا بر طرح میدان‌ها و برخی کاروانسراها و تکایا طراحی و ساخته شده بود.

شکل کلی بنای تکیه دولت از بیرون به صورت منشوری هشت ضلعی بود که در داخل به یک استوانه کامل با قطر میانی حدود 60 متر تبدیل می شد. این بنا با ارتفاعی حدود 24 متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زیرزمین) با مساحت تقریبی 2824 مترمربع و گنجایش حدود 20 هزار نفر طراحی شده بود.

پی بنا سست بود و بر روی خاک دستی قرار گرفته بود و همین امر از ابتدا مشکلاتی برای مقاومت و ایستایی آن پدید آورد. تکیه دولت سه ورودی داشت: ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی. تکیه برای مردان، با دری دو لنگه و سردری جناغی؛ ورودی ضلع غربی برای زنان، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش مناره کوچک در دو طرف که با کاشی مُعَقَّلی پوشیده شده بود ورودی سوم، راهرو پر پیچ وخم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می‌کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می‌گذشت.

تکیه دولت تا پایان دوره قاجار برپا بود، چنانکه جنازه مظفرالدین شاه در مراسم باشکوهی به آنجا حمل شد و تا انتقال آن به عتبات در همانجا بود. در محرّم 1326 نیز محمدعلی شاه، مطابق رسم معمول همه ساله، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد. مجلس مؤسسانی که در پانزدهم آذر 1304 تشکیل شد و احمدشاه را بر‌کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیه دولت بر پا شد.

تکیه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تأثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه نیز در آن برگزار شد، چنانچه در سال‌های 1302 و 1304 شمسی، با مرمت برخی از قسمت‌های تکیه، آن را برای برگزاری «نمایشگاه امتعه وطنی» و تشکیل «مجلس مؤسسان» در نظر گرفتند. تکیه دولت، بزرگترین نمایشخانه تاریخ ایران، سالها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در 1325 ه ش برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک شد.

عمارت خروجی

در زمان گذشته، تقریبا متصل به ضلع شمالی شمس العماره یک دستگاه عمارت بزرگ و طولانی دو‌ باغ گلستان را به دو قسمت تقسیم می‌کرد که آن را عمارت خروجی می‌نامیدند. این بنا از مشرق به مغرب شامل: اتاق موزه، تالار آینه گلستان و صندوقخانه و رختدار خانه سلطنتی بود. اساس قصر مزبور در زمان آغامحمد خان نهاده شده بود ولی بسال 1216 ه ق در عهد فتحعلی شاه پایان یافت.

ناصرالدین شاه پس از مراجعت از سفر فرنگ چون موزه بزرگتری احداث نمود، این بنا را در سال 1296 ه ق منهدم کرده، محل آن را تبدیل به دریاچه یا استخر بزرگی نمودند که استخر جلو عمارت بادگیر و شمس العماره و استخر جلو تالار آینه جدید را به هم متصل می‌ساخت. این استخر را در اوایل سلطنت پهلوی اول پر نموده و در حال حاضر به فضای سبز اختصاص یافته است.

در اینجا لازم است، یادآوری کنیم که نام کاخ گلستان از نام اتاق یا تالار گلستان فتحعلی شاهی که در عمارت خروجی بود، گرفته شده و از طریق اطلاق جز به کل سپس همه کاخ‌های سلطنتی را با این نام خوانده اند ولی گاهی تالار آینه جدید را نیز تالار گلستان می‌گویند.

اندرون یا عمارت فرح آباد

کاخ گلستان از سمت شمال به وسیله چند در و دالان باریک با حرم خانه که اندرون و فرح آباد نیز نامیده می‌شد ارتباط داشت. پیش از سلطنت ناصرالدین شاه عمارت اندرون همان ساختمان‌ها و اتاق‌ها و تالارهای دوران فتحعلی شاه بود و به قول مرحوم معیرالممالک این قسمت از بیوتات سلطنتی گر‌چه دارای وسعت زیادی نبود ولی طرز ساختمان خوشی داشت.

در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه که در عمارت ارگ سلطنتی تغییرات عمده و مهمی داده می‌شد، بنا به نوشته هدایت در روضه الصفای ناصری تغییرات مهمی در اندرون توسط حاج علیخان حاجب الدوله و به سال 1271 ه.ق ایجاد شد.

پس از آن که زنهای حرم سرای ناصرالدین شاه رو بازدید نهاد و رفته رفته جا بر آنان تنگ شد مجبور شدند، اندرون را دوباره وسعت داده بزرگتر سازند و به همین منظور در سال 1299 ه.ق و با مباشرت بنایی آقا ابراهیم خان امین السلطان تمام بناهایی را که توسط حاجب الدوله ساخته شده بود، خراب ‌و بر وسعت اندرون اضافه کردند.

پس از آن که ساختمان‌های اندرون در دورادور باغچه و حیاط آن به پایان رسید، در سال 1303 ه ق ناصرالدین شاه مصمم شد که برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید در وسط باغچه بسازد. مباشرت ساختن این کاخ نیز به محمد ابراهیم خان امین السلطان واگذار شد. ساخت بنای کاخ مدت یکسال تمام طول کشید و در روز یکشنبه 9 رجب 1304 .ه ق افتتاح شد. کل بنا‌های عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمان‌های وزارت دارایی اختصاص یافت.