یافته‌های باستان شناسی
«سیلک» کاشان، مهد تمدنی کهن
- يافته‌هاي باستان شناسي
- نمایش از دوشنبه, 23 مرداد 1391 20:25
- بازدید: 4670
برگرفته از روزنامه اطلاعات
کمتر کسی در ایران و حتی در میان مردم دیگر کشورها که تاریخ و تمدن‌های جهان را مطالعه می‌کنند، پیدا می‌شود که نام تپه‌های سیلک را نشنیده باشد. در این محل انسان‌هایی می‌زیستند که پرچم دار صنعتگری و هنر سفالگری در جهان هستند. مردمانی که با دفن کردن هنر دست خود در گور مرده‌هایشان یادگارهای با ارزشی از روزگار خود به جای گذاشته‌اند که بخشی از آن در موزه‌های ایران هستند، بخش دیگر در موزه‌های خارجی و بخشی هم هنوز در دل خاک محفوظ مانده اند.
این که دو تپه باستانی سیلک را یک هیأت فرانسوی به سرپرستی «رومن گریشمن» خاک برداری و کاوش کردند هم خوشحال کننده است هم ناراحت کننده. این امر از این لحاظ باعث خوشحالی است که تمدن 8 هزار ساله این مرز و بوم رازگشایی شد. اکتشافات تپه‌های سیلک که به فاصله 600 متری از یکدیگر قرار دارند از جهتی نیز اندوه عده‌ای را بر می‌انگیزد، چرا که پیش خود گمان می‌کنند چطور و چه تعداد از اشیا زیرخاکی و ارزنده را همان کارشناسان باستان شناس به عنوان دستمزد کار با خود بردند و توجیه کارشان هم این است که به دنبال بستن قراردادهایی دست به چنین اقدامی زدند. این عده همچنین تأسف می‌خورند که چرا خودمان دانش و پشتکار لازم را نداشتیم تا به کاوش در خاک سرزمینمان بپردازیم و افتخار آن را نصیب خودمان کنیم. به هر صورت اگر با خواندن مطالبی راجع به این مکان باستانی به آگاهی مان حتی به اندازه سر سوزن افزوده شود و اشتیاق مطالعه و تفکر بیشتر در ما ایجاد شود می‌توان به آینده امیدوارتر بود.
در صفحه 1415 جلد نخست دانشنامه (دایرة‌المعارف) فارسی که به سرپرستی غلامحسین مصاحب به چاپ رسیده درباره سیلک چنین آمده است:
«سیلکSialk) ) نام تپه‌هایی نزدیک شهر کاشان کنار جاده فین. هیأت فرانسوی موزه لوور از 1933 تا 1938 میلادی آنها را کاوش کرده‌اند و در آنها آثار تمدنی که آغاز آن از 5000 سال قبل از میلاد بود به دست آوردند. گریشمن که متصدی حفاری تپه‌های سیلک بوده است مختصری از نتایج تحقیقات خود را در این باب در کتابی به نام «ایران» (ترجمه فارسی آن تهران 1336 ه. ش) و گزارش و شرح تحقیقی آن را در سال 1938 در پاریس منتشر کرده است. به گفته وی تصویر انسان در سیلک بسیار قدیمی‌تر از یونان است که نیمرخ انسانی در قرن هشتم قبل از میلاد در ظروف گلی تکامل یافته آن ظهور کرده است. در ظروف سیلک تصاویری از مردان با کلاهخود و نیم تنه کوتاه چسبان دیده می‌شود. در تپه‌های سیلک نمونه‌ای از صنعت استخوان تراشیده کشف شده است که حتی نسبت به آن دوره پیشرفت قابل توجهی داشته است.»1
هیأت فرانسوی که برای انجام گمانه زنی‌ها به سیلک رفتند مشغول حفاری در شمال لرستان و در جلگه اسد آباد بودند که پس از دریافت امتیاز حفاری در اکتبر 1933 به کاشان منتقل شدند. این ماجرا از زمانی شروع شد که تعدادی ظرف کمیاب که از ویژگی‌های آنها می‌توان به شکل‌های خاص، لوله‌های بلند و نقش‌های حیوانی روی آنها و رنگ قرمز شرابی اشاره کرد ابتدا در بازار ایران سپس در بین عتیقه فروش‌های پاریس دست به دست شدند. در آن زمان مدیر اداره عتیقات فرانسه «آندره گدار» بود. او هنگامی که اطمینان حاصل کرد آن ظرف‌ها از سیلک کشف شده‌اند اقدامات لازم را به همراهی مشاور موزه‌های ملی فرانسه انجام داد تا هیأت مورد نظر که از پیش در ایران حضور داشتند بروند و کارشان را در تپه‌های سیلک شروع کنند.
این هیأت از نوامبر سال 1933 تا ژانویه 1938 با انجام سه فصل حفاری و کاوش این گنج نهان را آشکار کرد. با وجود این که اشیای با ارزشی از سفال سیاه و ابزار فلزی و استخوانی تا زیورآلات سنگی و اسلحه و ابزار و مهرهای صدفی از این «کهن‌ترین زیستگاه انسان در فلات ایران» به دست آمد، اما هنوز اشیا و مدارک بسیاری که مربوط به سیر تطور و تحول معماری و شهرسازی و صنایع و هنرهای گوناگون هستند و خلاقیت و ابتکار و قوه تخیل انسان‌های آن روزگاران دور را آشکار می‌سازند در زیر خاک مانده اند. بنابراین هنوز مطالب تاریخی، اجتماعی و باستان شناختی بسیاری برای دانستن وجود دارند و راه درازی برای کشف آنها در پیش است.
دو تپه باستانی سیلک با نام‌های تپه شمالی و تپه جنوبی شناخته می‌شوند. در تپه شمالی که به طول 320 متر و عرض 110 متر است پس از حفر 8 متر دیوارهایی آشکار شدند که ارتفاع و ضخامت‌های متفاوتی داشتند. این امر نشان می‌داد که در آن نقطه چهار طبقه سکونتگاه روی هم قرار داشتند. کف این خانه‌ها از خاک کوبیده درست شده بود و دیوارها پی نداشتند، نه از سنگ و نه از خشت، چرا که خشت در دوره نخست هنوز شناخته نشده بود؛ بیرون و درون این دیوارها هیچ نوع اندودی نداشتند.
در آن دوره مرده‌ها را در زیر کف خانه‌ها دفن می‌کردند. این را باستان شناس‌ها از قبرهایی که در زیر هر یک از طبقات مربوط به ساخت و سازها پیدا کردند به اطلاع رساندند. نکته جالب توجه این است که مردمان آن زمان جسد را پیش از خاکسپاری با رنگ سرخ می‌پوشاندند و این رنگ پس از بین رفتن گوشت عمیقاً به درون استخوان‌ها نفوذ می‌کرد. هنوز علت این کار برای کارشناسان معلوم نشده است.
تپه جنوبی از تپه شمالی بزرگتر است و در حقیقت اهمیت آن نیز بیشتر است. 260 متر طول، 14 متر ارتفاع و در طولانی‌ترین قسمت عرضی 190 متر عرض دارد. در استقرار دوره سوم در این تپه 19 اسکلت یافت شدند که سه تای آنها متعلق به افراد بالغ و شانزده تای دیگر مربوط به کودکان بین 3 تا 8 ساله بودند. مرده‌ها در این قسمت نیز مانند آنهایی که در تپه شمالی کشف شدند به حالت منقبض و جمع شده در زیر خانه دفن شده بودند. اسکلت‌های لایه اول باز هم به رنگ قرمز بودند، البته فقط جمجمه‌ها رنگ شده بودند و بقیه استخوان‌ها رنگ طبیعی داشتند. شایان ذکر است که در تپه جنوبی باستان شناسان به هفت لایه رسیدند، در حالی که در تپه شمالی سه لایه از حفاری‌ها به دست آمدند.
بازگو کردن همه ویژگی‌های سیلک باستانی در این فضای کوچک میسر نیست. هر کس که به این خاستگاه تمدن بشری علاقه مند است و کنجکاو، بدون آن که خودش بداند به آنجا دعوت شده است. کافی است به شهر قدیمی و کهنسال کاشان، به جایی که خیابان امیرکبیر و باغ تاریخی قرار دارند و مسیر ورود به محل باستانی سیلک هستند سفر کند تا احساسی را که گیرشمن باستان شناس و دستیارانش در لحظه ورود به آنجا داشتند را دریابد.
نگارنده: فرزانه پورمظاهری
1 گیرشمن، رومن، «سیلک کاشان»، جلد نخست، ترجمه اصغر کریمی، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه)، 1378
