ایران‌بوم

اطلاق نقاشی سبک مغول به مینیاتورهای ساخته شده در دربار پادشاهان بابری هند باید با احتیاط و تردید کامل صورت گیرد. اسچوکین در کتاب معروف خود1 چنین اظهار عقیده می‌کند: مکتب نقاشی هند ـ ایران در حقیقت یک شعبه از مکتب نقاشی ایرانی است. و در دایرة‌المعارف هنر2 در فصل خاصی هنر هند ـ ایران، از جمله مینیاتورهای معروف به (مغول) را مورد بحث قرار می‌دهد. اما اکنون در میان بیشتر هنرشناسان و هنرمندانی که با نقاشی شرقی سروکار دارند این سبک نقاشی به سبک مغولی معروف شده است. برای معرفی حمزه‌نامه، اشاره به تاسیس مکتب نقاشی هند ـ ایران به طور اجمال لازم است.

دوران طلایی نقاشی ایرانی در عصر مغولان ایران، یعنی جانشینان چنگیز آغاز می‌گردد. ایلخانیان مغول در ایران بدون توجه به سختگیری‌های مقامات مذهبی بغداد، نقاشان ایرانی را تشویق کردند که کتب فارسی را مصور سازند. دوره نخستین اعتلای نقاشی ایران عصر سلطان حسین بایقراست. بابر و فرزندش همایون، مانند پسرعموهای ایرانی شده خود، یعنی شاهزادگان تیموری که در ایران سلطنت کردند، به هنر ایرانی علاقه بسیار داشتند. دقت و توجه بابر در تدوین کتاب بابرنامه که به راستی از لحاظ هنر توصیف کم‌نظیر است، دلیل بر این مدعاست. مسافرت همایون به ایران و مشاهده توجه خاص شاه طهماسب به هنرمندانی که جانشین بهزاد و همکارانش شده بودند، وی را بر آن داشت که در صورت امکان یک یا چند نفر از هنرمندان ایرانی را با خود به افغانستان و هند ببرد. بدیهی است شاه طهماسب حاضر نبود که مهمانش چنین کند و می‌خواست که هنرمندان در دستگاه صفوی بمانند. اما وعده‌های همایون و ..‌. ، سبب شد که دو نفر از استادان به نام هنر ایران وارد دربار همایون شوند، میرمصور با دریافت هزار تومان پیشکش در سال 924 خورشیدی (1545 میلادی) به همایون پیوست. میرمصور، پسر جوان و هنرمند خود، میرسید علی را نیز همراه برد. قدیم‌ترین و به عبارت بهتر، نخستین نقاشی سبک مغولی یا هند ـ ایران که اکنون در دست است، توسط همین میرسید علی تهیه شده و اکنون در موزه بریتانیا موجود است. این تصویر قطع بزرگی دارد (هر طرف 125 سانتیمتر) و روی پارچه کشیده شده است و با این که کاملا ایرانی و صفوی است، نقاش برای خوشامد پادشاه سعی کرده است که به تن شخصیت‌های موجود در تصویر، لباس مغولی تیموری بابری بپوشاند. 3 چهار سال بعد در 928 خورشیدی (1549 میلادی) خواجه عبدالصمد، نقاش دیگر دربار صفوی نیز به خدمت همایون وارد شد. این دو نفر، میرسید علی و عبدالصمد، به تناوب مدیریت کتابخانه همایون را که حتی در سفر نیز همراه می‌برد، برعهده داشتند. قدیم‌ترین کار عبدالصمد، تصویری است که از اکبر جوان، فرزند همایون ترسیم شده است. درین تصویر اکبر در حال تقدیم یک نقاشی به پدرش همایون دیده می‌شود. ‌این نقاشی اکنون در کتابخانه کاخ گلستان در تهران است. 4 همایون در سال 934 خورشیدی (1555 میلادی) به اتفاق این نقاشان وارد دهلی شد. در دهلی نیز اقامت وی و حیات وی بسیار کوتاه بود. یک سال پس از ورود به دهلی وفات کرد. بنابراین احتمال این که حمزه‌نامه در عهد همایون آغاز شده باشد بسیار کم است.

بنابراین می‌توان گفت که این مکتب هنری در عهد همایون بوجود آمد. اما در زمان «اکبر» گسترش یافت و با خلق آثار جدید، موجودیت خود را اعلام داشت. اکبر، با وجود علاقه‌ی زیادی پدرش، نتوانست شخص دانشمند و دست‌کم با سوادی بشود اما به شنیدن کتاب‌هایی که برایش می‌خواندند، علاقه فراوان داشت و با توجه کامل به محتوی این کتاب‌ها، در طول حیات خود، به علم و دانش بشری و روابط اجتماعی ملل بصیرت کامل یافت. وی تمام آثار کلاسیک ایران را که برایش خوانده بودند می‌شناخت.5 ولی در میان تمام آثار، حمزه‌نامه فارسی را خیلی دوست داشت و بارها برای درباریان خود مانند یک قصه‌گوی حرفه‌ای داستان‌های مختلف حمزه‌نامه را از حفظ نقل می‌کرد. به موجب هر سه کتاب بزرگ تاریخ عصر اکبر: آیین‌اکبری، تاریخ فرشته و مآثر الامرا، تهیه کتاب حمزه‌نامه در عهد اکبر و به فرمان وی صورت گرفته است و در دوازده جلد و حاوی 1400 نقاشی بوده است. 6 و طبق نوشته عبدالقادر بدائینی مورخ معاصر اکبر، امکان تهیه کتاب و حتی شروع نقاشی آن در عهد همایون وجود ندارد. 7

بنابراین تهیه حمزه‌نامه باید در سال 955 خورشیدی (1567 میلادی) آغاز و در سال 962 خورشیدی (1582 میلادی) به طور حتم خاتمه یافته باشد. تهیه حمزه‌نامه 15 سال طول کشید، تمام نقاشی‌های حمزه روی پارچه کشیده شده و اندازه آن‌ها2/76×93/60 سانتیمتر بوده است. بدائینی می‌نویسد که در سال 961 خورشیدی (1582 میلادی) که سال 28 سلطنت اکبر بود، جشن مفصلی برپا شد و در این مراسم تعداد زیادی تصاویر که روی پارچه کشیده شده بود آویخته شد. آن چه که از حمزه‌نامه برجای ماند نیز دارای همین خصوصیات می‌باشد..‌.

هنرشناس چک « تابور هاجک»8 درباره سبک نقاشی‌ کتاب‌های مصور عهد اکبر می‌نویسد که نقاشان ایرانی و هندی هنگام تهیه تصاویر داراب‌نامه (لندن) شاهنامه (مونیخ) و تیمورنامه (بانکی پور)، یک دوران خلق و پرهنر را طی کردند. در این دوارن، هنرمندان کوشش داشته‌اند که حتی‌الامکان از تقلید دواسلوب مختلف هندی و ایرانی پرهیز کنند واسلوب جدیدی را خلق کنند، این دوران تا سال 969 خورشیدی (1590 میلادی) طول کشید.

روش‌ نقاشی‌های حمزه‌نامه در صفحات اولیه، خیلی شبیه به مکتب صفوی ایران است و به تدریج نقاشی‌ها خود را از زیر بار این نفوذ و تاثیر شدید رها می‌سازند و هنرمندان، تحت تاثیر مکتب‌های هند قرار می‌گیرند. مثلا اگر نمونه‌ای را که بازیل‌گری انتخاب کرده (از مجموعه خانم زاره سویس: Maria Sarre - Herman, Oscond )و صحنه‌‌ای از تیراندای مهردخت دختر ایرای را نشان می‌دهد مورد بررسی قرار دهیم، نفوذ شدید مکتب جنوب مرکزی هند (دکن) در طرح جنگل و درخت‌ها کاملا هویداست ساختمان‌ها شبیه قصر سن‌ستیک در گوالیور (در جنوب دهلی و آگرا) ساخته شده‌اند و مسجدی که در تصویر دیده می‌شود، شبیه مسجد احمدآباد گجرات است و چهره یکی از دختران مانند دختران جنوب هند تیره شده است. 9

و در نمونه دیگر که تولد رسول‌اکرم و سقوط بت‌ها را در همان زمان نشان می‌دهد، طرح قصرها دارای مایه کشمیری است و منظره‌ی پشت صحنه، کاملا شبیه مناظر را جستان (در غرب هند) است. 10

در خیلی از نقاشی‌ها، لباس‌ها، لباس‌های عهد اکبر و فیل و میمون که خاص هند می‌باشند، در صحنه‌ها آورده شده‌اند. از خصوصیات مهم نقاشی‌های حمزه‌نامه، و فور شخصیت‌ها در هر صحنه است که نقاشان یا نقاش اصلی سعی کرده است که برخلاف نقاشی‌های متداول عصر، حالات روحی مختلف شخصیت‌ها را کاملا مشخص سازد.

وضع کنونی حمزه‌نامه
اکنون در سراسر جهان فقط 152 قطعه از نقاشی‌های حمزه‌نامه را می‌شناسیم که در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی نگهداری می‌شوند. در سال 1912 جنرال مینف آمریکایی از خواهر احمدشاه ]قاجار[ آلبومی خرید که با خود به آمریکا برد. محتوای این آلبوم در 1923 در نیویورک حراج شد و از جمله نقاشی‌های فروخته شده 25 تصویر از تصاویر حمزه‌نامه نیز وجود داشت. 11

بزرگترین مجمومه از تصاویر حمزه‌نامه به موزه ملی وین در اتریش تعلق دارد که حاوی 60 نقاشی است. 12 شش نقاشی از حمزه‌نامه در هند نگهداری می‌شود. 13

اکادمی هنری بهارات کالا در بنارس هند، دو عدد، موزه حیدرآباد، موزه بارودا مجموعه‌های خصوصی سرکاوس جی و ام. ا. سی، اردشیر هر یک یک نقاشی از حمزه‌نامه را مالک‌اند...

1ـ J.Stchoukine هنرشناس معروف فرانسوی ـ کتاب وی بهنام نقاشی هندی در عصر مغولان کبیر.

La Peinture Indieen A I’epoque de frand Moghols 1929 Paris Page 111-112.

2ـ Eancyclopedia of Art Indo - Iranian Arts

3ـ بازیل گری Basil Grey نقاشی هند ص 77

Painting of India

4ـ بازیل گری نقاشی هند ص 78

5ـ از جمله کتاب‌های فارسی که برای اکبر خواندند باید اخلاق ناصری، کیمیای سعادت، قابوسنامه، گلستان، بوستان، جام‌جم، شاهنامه، دیوان اغلب شعرا، تاریخ‌ها، و قصص هر ملت را باید نام برد. شرح مفصل در اکبرنامه. ج 1. ص 271.

6ـ بازیل گری بدون ذکر مآخذ، تعداد جلدهای حمزه‌نامه را 17 ذکر می‌کند. ص 78 و معتقد است که تهیه آن 17 سال طول کشید. و استوارت ولش در کتاب هنر مغولی هند تعداد جلد‌های حمزه‌نامه را 14 ذکر می‌کند که در میان سال‌های 1576 ـ 1561 تهیه شده و معتقد است که 50 نقاش در تهیه آن کار می‌کردند . در صورتی که به عقیده بازیل‌گری تعداد نقاشان صد نفر بود که اکثر هندو بودند و گاهی برای تهیه یک تصویر چند نفر تشریک مساعی می‌کردند یکی طراحی می‌کرد، یکی رنگ‌ها را تعیین می‌کرد، یکی صورت‌ها را می‌کشید و دیگری نقاشی‌ها را اصلاح می‌نمود.

7ـ عبدالقادر بدائینی مورخ عهد اکبر ذکر می‌کند در سال 1582 نقاشی مهابهارات فارسی آغاز شد، در سال 1575 تحول روحی و فکری اکبر سبب شد که به سنن و آیین هندوان توجه بیشتر مبذول دارد و هنرمندان ناچار بودند که نقاشی حمزه‌نامه و شاهنامه را هر چه زودتر تمام کنند و دست به کار تهیه تصاویر مهابهارات فارسی شوند. منتخب التواریخ.

8 ـTubor Hojek در Indian Miniature چاپ پراک این محقق کتابی نیز درباره مینیاتور ایران تدوین کرده است.

9ـ بازیل‌گری، ص 79. مینیاتور هندی.

10ـ بازیل گری.

11ـ نقاشی‌های سلطان‌ها و امپراتوران هند، در مجموعه‌های آمریکایی.

Paintings of the sultans and Emprors of Hndia in American Collections

چاپ از لالیت کالا آکادمی دهلی نو Lalit Kala Academi از ریچارد اتینگوسن Richard Ettinghausen نیز مراجعه شود و کاتالک مجموعه‌های هنری هندی در موزه بستن، آناندا کومارسوامی Ananda Coomarswamy جلد ششم نقاشی‌های سبک مغول، چاپ 1930.

12ـ بازیل‌گری.

13ـ مینیاتورهای عصر مغول Mughal Miniatures کریشنا داسا، لالیت کالا آکادمی دهلی نو.