هنر
ارسی؛ گوشه گمشده آوازخانه ایرانی
- هنر
- نمایش از دوشنبه, 02 مرداد 1391 10:16
- بازدید: 5646
برگرفته از روزنامه اطلاعات
«ارسی»ها خیلی دوست‌داشتنی‌اند، به‌ویژه اگر «عشق معماری سنتی» هم باشی و مدام خاطره‌های کودکی را برایت تداعی کنند؛ اما تمام خاطره‌ها روی سرت خراب می‌شوند وقتی در سفر نوروزی در خانه‌ای قدیمی در یزد، محو بازی شیشه‌های رنگی و آفتاب ناز فروردین باشی و صدای مادری و بعد پدری و بعد باز هم مادری را بشنوی که در پاسخ فرزند نوجوانشان که با اشاره به نوشته روی دیوار (اورسی) می‌پرسد مامان / بابا، اورسی یعنی چی؟ بعد از مکثی نسبتا طولانی با افتخار می‌گویند، فکر کنم اینجا اتاقی باشد که عروس‌ها را در آن می‌آوردند، چون در لهجه یزدی به عروسی می‌گویند «عاروسی»!
آن‌وقت مثل اسفند روی آتش می‌پری و با صدای بلند تلاش می‌کنی جای خالی راهنما یا تابلوی توضیح‌دهنده را پر کنی و اندک اطلاعاتت را که دست کم باعث می‌شود «عاروسی در لهجه یزدی» را از اورسی، یعنی اتاق‌هایی با پنجره‌های زیبای گره‌دار چوبی با شیشه‌های رنگی، تمیزدهی، با صدای بلند به گوش پسرک یا دخترک برسانی، حتی اگر پدر و مادر محترم چشم‌غره‌ای حواله‌ات کنند و دست فرزندشان را بکشند و بروند.
این مقدمه را نوشتم تا بهانه‌ای شود برای شناختن بیشتر اورسی و گفتن این‌که یکی از گوشه‌های زیبای آواز «معمار ایرانی» تا چه حد مهجور است، مثل خیلی گوشه‌های دیگرش که این روزها در بافت بی‌قواره و چشم‌آزار آپارتمان‌هایی که به سرعت قارچ در خیابان‌های دودی و سیمانی سر بر می‌آورند، هضم می‌شوند؛ خیابان‌هایی که حتی ساختمان دانشکده‌‌هایش که قرار است مهندس معمار بیرون بدهند هم کالبدهای بی‌روحی بیش نیستند و همه‌چیز به گوشه‌های تیز و بی‌رحم مربع‌ها و مستطیل‌ها ختم می‌شود و دریغ از ذره‌ای ظرافت و زندگی.
اورسی یا ارسی چیست و از کجا آمده است؟
«اورس» در فارسی به چم (معنای) گشاده لوز روس و اروس است. در اروپا به این گونه درها گیوتین می‌گویند. استاد پیرنیا واژه ارسی را پارسی می‌داند برابر گشاده و باز دانسته‌اند.
«ار» پیشوندی است برابر بالا رفتن که در برخی واژه‌های دیگر مانند «ارچین» دیده می‌شود و «سی» برابر پرتو و چشمه که در گویش‌های نیمروزی (جنوبی) ایران روایی است.
ارسی، گونه‌ای پنجره چوبی و شبکه‌دار کشویی است که با بالا و پایین رفتن باز و بسته می‌شود.
بلندای آن از کف تا سقف است. این در ـ پنجره‌گاه به میان‌سرا باز می‌شود و گاه میان دو تالار قرار می‌گیرد تا هنگام نیاز، باز شود و یک تالار بزرگ به‌دست آید.
کاربرد ارسی در معماری ایران به‌گونه یک بازشوی بنیادی، پیشینه‌ای بسیار کهن دارد و نمونه‌های زیبای آن در همه جای ایران دیده می‌شود. لت ارسی‌ها معمولا فرد است. ارسی یک‌لتی در بالای خانه‌های گوشوار یا راهروهای طبقه اول ساختمان دیده می‌شوند.
سطح مشبک پنجره‌های ارسی کارکردهای زیادی از جمله تأمین نور فضای درونی، در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی، کاهش شدت تابش نور آفتاب و گرما، ایجاد زیبایی در نمای ساختمان، حفظ حریم و دور کردن حشرات مزاحم است (شیشه‌های رنگی پنجره‌های ارسی با ایجاد نورهای رنگارنگ سبب دور و خارج شدن حشرات مزاحم از فضای اتاق‌ها می‌شوند)؛ اما علاوه بر این‌ها دلایل دیگری برای استفاده از ارسی‌ها وجود داشته است.
این نوع پنجره‌ها باعث می‌شوند نور خورشید به اندازه کافی به فضای اتاق وارد شود، نه کمتر و نه بیشتر.
از نظر روان‌شناسی، رنگ‌های مختلف این شیشه‌ها و ایجاد نورهای هم‌رنگ‌شان روی انسان تأثیرات مختلفی می‌گذارد که هر رنگ کنار رنگ دیگر، شدت این تأثیر را خنثی و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل می‌کند. بیشتر رنگ‌های استفاده‌شده در شیشه‌های ارسی، لاجوردی، قرمز، سبز و زرد هستند که هر کدام به‌تنهایی یک تأثیر روان‌شناختی مجزا دارند.
از سوی دیگر، سطح پنجره‌های ارسی را با استفاده از انواع نقش‌های گوناگون گره‌سازی و با شیشه‌های رنگی و ساده می‌آراستند و ترکیب‌های بدیعی پدید می‌آوردند و به این شکل، هماهنگی بین این شبکه‌های هندسی و نورهای رنگی باعث ایجاد زیبایی دلپذیری می‌شد.
همچنین ناپسند دانستن تقلید از نقش‌ها و صورت‌های انسانی و حیوانی در نقاشی و سایر هنرهای تصویری و تجسمی به‌تدریج موجب شد، تقلید از طبیعت در بسیاری از هنرهای اسلامی چندان مورد توجه قرار نگیرد و جایگاه والایی نیابد. به همین دلیل، هنرمــندان به ایجاد ظرافت در ترکیب‌های هندسـی و انتزاعی توجه بسیار کردند. از دیــد مردم‌شنــاسی نیز پنــجره‌های ارسی بــاعث محــدود کــردن دید از بیرون به درون خانه می‌شــوند.اما این‌ها تنها فواید ارسی نیستند. وقتی پای ارسی در میان باشد از تأثیر بر کاهش صدا نیز می‌توان گفت. اگر قطعات یک گره در پنجره نسبت به هم زوایای مختلف یا متعدد پیدا کنند، جابه‌جایی صوتی ایجاد می‌شود.
این جابه‌جایی تابع قوانین علم آکوستیک (عایق صدا) است. فرم‌های شش‌وجهی نیز دارای خواص صوتی هستند، مانند کاربرد صوتی شش‌وجهی در طبیعت در کندوی زنبور عسل که دقیقا عمل انتقال صوت را انجام می‌دهد.فکر کنم همین اندازه کافی باشد برای این‌که ارزش ارسی را بدانیم و حتی اگر قصد استفاده از آن را در معماری خانه خود نداریم، دست کم آن‌قدر بدانیم که بتوانیم به کنجکاوی فرزندان‌مان پاسخ دهیم.
ارسی‌ها مثل خیلی چیزهای دیگر دست کم، ارزش «در خاطر ماندن» را دارند.
