ایران‌بوم

نقشه بسیار مهم و تاریخی جهان از محمود کاشغری، نویسنده کتاب ارزشمند دیوان لغات الترک. اصل نقشه اینک در موزه ملی ترکیه در استانبول نگاهداری می شود. محمود بن حسین بن محمد کاشغری (۱۰۰۸ م. 380ه.ق تا ۱۱۰۲ م. بارسغان در ۵۰ کیلومتری کاشغر) نویسنده نخستین فرهنگ ترکی، دیوان لغات الترک، است. پدرش، حسین کاشغری، حاکم بارسغان و از وابستگان دودمان قراخانیان بود. محمود کاشغری علاوه بر زبان‌های ترکی به فارسی و عربی تسلط کامل داشت. وی بیشتر عمرش را در بغداد به سر برد. دیوان لغات ترک، فرهنگنامه‌ای به زبان عربی برای یاد دادن ترکی به اعراب است. این کتاب همچنین به تاریخ، فولکلور، میتولوژی، جغرافیا، مردم‌شناسی و ادبیات اقوام ترک پیش و پس از اسلام، قواعد دستوری زبان‌های ترکی و گویش‌شناسی آن می‌پردازد. این فرهنگنامه در هشت کتاب و هر کتاب در دو بخش و هر بخش بر اساس هنجارهای صرف زبان عربی سامان یافته و حاوی ۷۵۰۰ تکواژ، ۲۹۰ گفتاورد و ۲۲۰ چکامه است.
کاشغری در این کتاب مجموعه‌ای ار واژگان ترکی اقوام ترکمن، اوغوز، چگل، یغما، قرقیز، ازبک و اویغور تهیه کرده است که براساس قواعد صرف زبان عربی نوشته شده است. وی در این کتاب برای شرح واژه‌ها از گفتاوردها و چکامه‌های حماسی فولکلور اقوام ترک و مثال‌هایی از زندگی مردم بهره برده است.

با قدرت روز افزون سپاهیان ترک در دستگاه نظامی خلفای عباسی و نیاز به آشنایی بیشتری با زبان ترکی کتاب دیوان لغات ترک ارزش بیشتری پیدا کرد. سال تالیف کتاب را بین سالهای ۴۶۶ و۴۷۰ حدس می زنند که کاشغری در آن زمان حدود ۸۸ سال داشته است. به گفته خود کاشغری این کتاب چهار بار بازخوانی ، تصحیح و بازنگری شده است تا کتاب بی نقصی نوشته شود.

اهمیت ”دیوان لغات الترک“ در نشان دادن منشا ترکان در آسیای مرکزی و شمال غربی چین است این اثر تاریخی که در قرن پنجم توسط یک نویسنده ترک نگاشته شده به نیکی نشان می دهد که تا زمان نویسنده ترکان به آذربایجان راه نیافته اند و وی نیز در یاد موطن ترکان هیچ اشاره ای به آذربایجان ندارد؛ علاوه بر آن در این نقشه از ارض آذربادگان و دربند و اران به تفکیک یاد شده است که شاهد تاریخی دیگری است بر مرزهای روشن سرزمین آذربایجان و اران. از خوزستان نیز برخلاف تبلیغات قوم گرایان با نام تاریخی اش ”بلاد خوزستان“ یاد شده است.