نام‌آوران ایرانی
وصفت نگنجد در بیان، نامت نیاید در قلم - نگاهی به آثار و احوال پرویز اذکایی
- بزرگان
- نمایش از شنبه, 11 آذر 1396 15:07
برگرفته از روزنامۀ جام جم، چهارشنبه ۸ آذر ۱۳۹۶، سال هجدهم، شمارۀ ۴۹۸۲، ضمیمۀ همدان، صفحۀ 4
ناهید زندی صادق
کارشناسی ارشد ایران‌شناسی
گاهی قلم برای نوشتن از کسی ناتوان است. آدمی درمی‌ماند که به کدام جنبه از شخصیت او بپردازد و از کدام خصلتش بنویسد. شاید در همدانِ ما، کسی مانند او نباشد. با آنکه خواندن نوشته‌هایش کمی دشوار می‌نماید، آنقدر شیرین می‌نویسد که تا ساعت‌ها خواننده را با خود همراه می‌کند.
بعضی از نویسندگان و پژوهشگران تنها در جغرافیای پیرامونی خود شناخته می‌شوند، برخی دیگر در جغرافیای گسترده تری به شهرت می‌رسند؛ اما برخی بیش از آنکه در شهر و دیار خویش شناخته شوند، در جهان بزرگتری شهره می‌شوند. «پرویز اذکایی» از آن دسته پژوهشگرانی است که شاید در شهر خودش، چنان که باید و شاید، قدر بودنش را ندانسته باشند؛ اما در میان مورخان، ایران‌شناسان و اهل فرهنگ به خوبی شناخته شده است. در همدان بسیاری او را تنها یک مورخ می‌دانند؛ اما در ایران به عنوان همدان‌شناس، نسب‌شناس، نسخه‌شناس و فهرست‌نویس نیز شهرت دارد. اذکایی در فروردین ماه ۱۳۱۸ خورشیدی در همدان زاده شد. پدرش محمدکاظم مؤسس دبستان فرهنگ بود ؛ بنابراین او در خانواده‌ای اهل علم و فرهنگ پا به عرصۀ هستی نهاد. تحصیلات مقدماتی را در همدان و در مدرسۀ «آلیانس» و دبیرستان «پهلوی» به پایان رساند. مدتی در حوزۀ علمیه نزد «ملاعلی معصومی همدانی» به تحصیل پرداخت و به انتشار نشریۀ حوزۀ علمیه کمک کرد. در نوجوانی با چند نشریه همکاری کرد. درسال ۱۳۴۴ وارد دانشگاه تهران شد و چهار سال بعد در رشتۀ تاریخ فارغ‌التحصیل شد. پس از آن چند سال در یکی از دبیرستان‌های تهران به تدریس تاریخ و ادبیات پرداخت.
در سال ۱۳۵۴ او برای یک فرصت مطالعاتی به دانشگاه منچستر انگلستان رفت. از مشاغلی که استاد اذکایی به آن‌ها اشتغال داشته می‌توان به کتابداری در دانشگاه تهران، کارشناسی متون تاریخی و کارشناسی نسخ خطی اشاره کرد. عضویت در هیئت علمی دانش‌نامۀ جهان اسلام، دایره المعارف بزرگ اسلامی و دایره المعارف تشییع نیز در سال‌های متمادی منجر به انتشار مقاله‌های تخصصی بسیاری از او شده است. اذکایی بسیاری از آثار خود را با تخلص «سپیتمان» منتشر کرده است.
حاصل عمر پربار علمی این دانشمند گرانمایه بیش از ۴۶۰ مقاله و حدود ۴۶ عنوان کتاب است. او از برجسته‌ترین همدان‌شناسان و البته پژوهشگران تاریخ ایران است که در حوزۀترجمه نیز آثار ارزشمندی دارد. از جمله این ترجمه‌ها می‌توان به «طب روحانی رازی» و «زندگینامۀ بیرونی» اشاره کرد.
شهرت اذکایی بیشتر به سبب نوشته‌هایی است که دربارۀ همدان دارد. «همدان نامه» یا بیست گفتار دربارۀ مادستان، «ماتیکان عین القضات همدانی»، «باباطاهرنامه»، «تاریخ معاصر همدان»، «میر همدان»، «فرهنگ مردم همدان» و «ترانه‌های باباطاهر» تنها گوشه‌ای از کارهای ارزشمندی است که این مورخ همدانی به رشتۀ تحریر درآورده است.
«فرهنگ مردم همدان»، کتابی است علمی و آکادمیک که استاد اذکایی در آن به فرهنگ عامه یا فولکلور پرداخته است. این اثر ارزشمند که دستاورد بیست سال پژوهش است، به ده فصل تقسیم می‌شود؛ بخش اول که «درآمدهای همگانه» نام دارد مانند یک مقدمۀ کلی است که نویسنده در آن ابتدا به بیان گوشه‌هایی از تاریخ و فرهنگ همدان پرداخته، سپس توضیحاتی دربارۀ بخش‌های گوناگون کتاب داده، و چگونگی تألیف و تدوین هر فصل را به اختصار بیان کرده است. بخش دوم به زبان کهن همدان اختصاص یافته و نویسنده در آن، نویسنده دستاورد جستجوهای خود در زمینۀ ریشۀ زبان مردم همدان را تدوین کرده که نشان می دهد، زبان مردم همدان در زبان پهلوی ریشه دارد.
پژوهشگر در بخش سوم به ویژگی‌های دستوری زبان مردم همدان پرداخته و بخش بعد هم که از مفصل‌ترین بخش‌های این کتاب است، دربرگیرندۀ واژگان گویشی است. این بخش در واقع مانند واژه‌نامه‌ای برای گویش همدانی است، از زبان مردم کوچه و بازار گردآوری شده و حاصل توجه چهل و پنج سالۀ نویسنده به زبان عامۀ مردم، همچنین مطالعه و جست و جو در واژه‌نامه‌های گوناگون است.
بخش پنجم این کتاب که «مصطلحات و امثال» نام گرفته است، دربردارندۀ ضرب‌المثل‌های اصیل همدانی است که در واژه‌نامه‌های دیگر کمتر نظیر آن را می‌توان یافت. در بخش ششم ترانه‌ها و اشعار همدان گردآوری و تدوین شده است ؛ ترانه‌هایی که کودکی نویسنده و بسیاری از ما را آهنگین کرده است و هنوز هم در زبان مادران و مادربزرگان ما جاری است.
متل‌ها و قصه‌ها نام بخش هفتم کتاب است که تنها نامی از متل‌ها و قصه‌ها دارد. زیرا یادداشت‌های این بخش از کتاب، به دست ماموران ساواک نابود شده و نویسنده که نیاز این کتاب را به چنین بخشی به خوبی دریافته است، ناگزیر شده صفحه‌ای سفید را به این مقوله اختصاص دهد !
یکی از مهمترین فصل‌های این کتاب «باورها و عقاید» عامیانۀ مردم است. این باورها دربارۀ چیزها، جانوران، کودکان، چیزهای گوناگون و پزشکی مردمانه است. بخش پزشکی که به درمان عوامانۀ بیماری‌ها پرداخته است، بسیار شیرین و خواندنی است.
آداب و رسوم عامۀ مردم که معمولا مورد توجه پژوهشگران فرهنگ مردم است نیز نام بخش دیگری از این کتاب است که به آیین‌هایی چون تولد و زایمان، ختنه سوران و عروسی، چرب کردن شیر سنگی و… پرداخته است. مراسمی که ویژۀ همدانی هاست و در دیگر شهرهای ایران کمتر به این شیوه انجام می‌شود.
واپسین بخش کتاب، ویژۀ بازی و سرگرمی‌هاست. نویسنده در این فصل به معرفی بازی‌های کودکان همدانی پرداخته و شیوۀ اجرای هر بازی را کامل توضیح داده است ؛ بازی‌هایی که کودکی بسیاری از ما با خاطرۀ تک تک آن‌ها قرین شده است و خواندن این بخش ما را و حتی بزرگ‌ترها را به دالان خاطره‌ها می‌برد تا پنج‌ریگه، کلاغ پر و تشله‌بازی را بار دیگر به یادآورده و شاید در ذهنمان بازی کنیم.
سرگرمی‌ها و چیستان‌ها پایان بخش این کتاب است. کتاب «فرهنگ مردم همدان» بی‌شک در زمینۀ فرهنگ عامه همدان کامل‌ترین پژوهشی است که منتشر شده است و آگاهی و تسلط نویسنده بر موضوع سبب شده است چیزی از دید ریزبینش دور نماند.
ارزش این کتاب به اندازه‌ای است که پژوهشگر و ایرانشناس سرشناسی چون «احسان یارشاطر» پس از انتشار این کتاب، در نامه‌ای به نویسنده از تلاش او تقدیر و تمجید کرده و آن را یک کار علمی و کامل معرفی کرده است.
یکی از کارهای ارزنده‌ای که در حوزۀ همدان‌شناسی منتشر شده، کتاب «همدان نامه» است که اثری جامع در تاریخ محلی به شمار می‌رود. این کتاب را در پاییز ۱۳۸۰ نشر مادستان، در همدان منتشر کرده است.
«همدان نامه» پژوهشی است علمی که مخاطب خاص دارد. برخی از گفتارهایی که در این مجموعه گردآوری شده است پیشتر منتشر شده‌اند و برخی دیگر برای نخستین بار در این کتاب به چاپ رسیده است. زبان کتاب، به سبب بهره‌گیری از واژه‌های تخصصی و علمی در حوزۀ تاریخ و زبان‌شناسی، کمی ثقیل است و از آنجا که این اثر برای استفاده اهل تحقیق و دانش‌آموختگان تاریخ به نگارش درآمده است، کمتر خوانندۀ عادی را جذب می‌کند، البته با این وجود بخش‌هایی از آن برای این گروه نیز می‌تواند مفید و جالب توجه باشد. همانگونه که از عنوان فرعی کتاب بر‌می‌آید، از بیست گفتار یا مقاله تشکیل شده است که به مباحث تاریخی، جغرافیایی، زبان‌شناسی، باستان‌شناسی و غیره می‌پردازد.
نکتۀ جالبی که دربارۀ این کتاب باید به آن اشاره کرد این است که گفتارهای این مجموعه به افرادی تقدیم شده‌اند که مستقیم یا غیرمستقیم، نقشی در زندگی نویسنده داشته‌اند ؛ از اعضای خانواده تا دوستان نویسنده و یا حتی دانشمندانی که برای این آب و خاک گامی برداشته‌اند، در این کتاب یاد شده‌اند که این شاید نشان از قدرشناسی استاد باشد.
یکی از کارهای پژوهشی که از این نویسنده منتشر شده کتاب «میر همدان» است. نویسندۀ این کتاب که به مناسبت هفتصدمین سال تولد «میرسیدعلی همدانی» در همدان منتشر شده است، ابتدا به نوشته‌های دیگران دربارۀ این اندیشمند پرداخته و سپس زندگینامۀ او را بررسی می‌کند. فصل دوم به آثار میرسیدعلی اختصاص یافته و در فصلی به نام «منش‌نامه» به اخلاق، سیمای سیاسی، سلسلۀ همدانیه و اشعاری که دیگران دربارۀ وی سروده‌اند، گنجانده شده است. نویسنده در در فصل چهارم این کتاب، پنج رساله از میرِ سیدعلی همدانی را آورده است که نشان از چیرگی اذکایی به تصحیح متون تاریخی و نسخ خطی دارد.
در ماه‌های گذشته کتابی به نام «کارنامک» از این نویسنده پرکار منتشر شده است که دربردارندۀ کتاب‌شناسی استان همدان از سال ۱۳۷۰ هجری قمری تا ۱۳۷۰ هجری شمسی است. البته این کتاب پیشتر در سال ۱۳۷۳ با نام «کتاب‌شناسی همدان» منتشر شده بود و در سال جاری برای بار دوم در قالبی نو به اهالی تحقیق عرضه شده است.
پرویز اذکایی پژوهشگر توانایی است که دستی در وقف دارد. در سال گذشته وی گنجینۀ ارزشمندی از کتاب‌هایی را که در طول عمر خویش گرد آورده بود، به کتابخانۀ مرکزی همدان بخشید. در این مجموعه که شمار آن را چهارده هزار جلد دانسته‌اند، نسخه‌های خطی ارزنده‌ای وجود دارد که از آن، گنجینه ای گرانبها ساخته است. البته ارزش معنوی این آثار بسیار بیش از آن است بتوان که بهایی برای آن متصور شد ؛ چرا که دستنوشته‌های استاد اذکایی نیز در این مجموعه قرار دارد.
