ایران‌بوم

نام دکتر «محمود لطیفی» با مطالعات سم شناسی مارها در ایران پیوند خورده است. او رئیس بخش جانوران سمی مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی بود. زمانی که در 45 سال پیش دکتر لطیفی تولید آنتی ونوم را در مؤسسه راه اندازی کرد، امکانات و افرادی که برای این کار در نظر گرفته بودند اندک بود و فقط کشورهای توسعه یافته واحدهایی از این دست را به راحتی در اختیار داشتند.

بنابراین دکتر لطیفی خود تصمیم گرفت یک مؤسسه آنتی ونوم در ایران بنیانگذاری کند. خود او این مطلب را این گونه بیان کرد: "یک روز در مؤسسه جلسه گذاشتند و گفتند اینجا تولید آنتی ونوم نداریم، چه کسی حاضر است برود خارج این کار را یاد بگیرد بیاید این جا اجرا کند؟ من دیدم هیچ کس پیش قدم نشد، گفتم من می روم."

این شروع کار بزرگی بود. زمانی که او از مؤسسه رازی بازنشسته می شد، در بخش جانوران سمی که او با امکانات بسیار ناچیز آن را راه اندازی کرده بود 32 نوع سم مار و عقرب ایران مطالعه شده بود و 12 نوع آنتی ونوم بر ضد سم مارها و عقرب های ایران تولید می شد. به علاوه، او تا آن روز کامل ترین کلکسیون مارهای ایران را در آنجا بنا کرد و حاصل 39 سال کارش را که مطالعه بیش از 130 هزار مار ایران بود، در کتاب «مارهای ایران» گرد آورد.

او همچنین یکی از اعضای مشاورین سازمان جهانی بهداشت در زمینه سم و سرم بود و کمک مؤثری در مطالعه سم و تولید آنتی ونوم در کشورهایی چون لیبی و سریلانکا کرد و پروژه های تحقیقاتی زیادی برای سازمان جهانی بهداشت انجام داد.

دکتر لطیفی در راه مطالعه سم و تولید ضد سم برای چندین نوع مار بسیار سمی و خطرناک گام های مهمی برداشت و با این کار مفید از مرگ عده زیادی در کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه آسیا و آفریقا که هر سال بر اثر مار گزیدگی و سم مار رخ می داد جلوگیری کرد.

دکتر لطیفی سال ها به عنوان بازرس و بعدها بازرس ارشد سازمان جهانی بهداشت، کارشناس خبره و مورد اعتماد این سازمان بود تا کیفیت کار تولید آنتی ونوم در انستیتوهای کشورهای دیگر را مورد ارزیابی قرار دهد. در سال 2000 میلادی مرکز بین المللی بیوگرافی کمبریج انگلستان، دکتر محمود لطیفی را جزو 2000 چهره برجسته قرن 20 انتخاب کرد.

دو سال بعد در سال 2002 او توسط همین مؤسسه به عنوان یکی از 100 چهره برجسته قرن بیستم شناخته شد. همچنین مؤسسه بیوگرافی آمریکا در سال 2001 ایشان را به عنوان عضو مشاورین بورد تحقیقاتی معرفی کرد و در سال 2002 نامزد دریافت جایزه نوبل از جانب همان آکادمی شد.

دکتر لطیفی که در اصل خوزستانی بود به خاطر شغل پدر دوره متوسطه را در تهران ادامه داد. پس از به پایان رساندن دوره دبیرستان با رتبه اول در رشته دامپزشکی دانشگاه تهران پذیرفته شد، در سال 1332 که فارغ التحصیل شد به کار در مؤسسه رازی پرداخت و به عنوان کارمند فنی کار خود را در آزمایشگاه پژوهش و تولید واکسن ها و سرم های ضد دیفتری و کزاز شروع کرد.

چهار سال بعد راهش عوض شد و قدم در راه مطالعه سم مار و عقرب و تولید آنتی ونوم گذاشت. او ابتدا برای فراگیری مارشناسی و روش تولید آنتی ونوم دو سال به مؤسسه «بوتانتان» در «سائوپائولو»ی برزیل رفت، اما پس از این دوره برای تکمیل مطالعاتش در مورد خزندگان، سم شناسی و تولید آنتی ونوم به کشورها و مؤسسات دیگر در اروپا و آمریکا سفر کرد.

در آمریکا مدتی را با «کارل گنز»، خزنده شناس موزه تاریخ طبیعی آمریکا به مطالعه خزندگان گذراند و دو مقاله علمی راجع به پراکنش و مورفولوژی مارمولک کرمی شکل غرب کنگو، به نام علمی Monopeltis guentheri از خانواده آمفیزبانیده Amphisbaenidae و یک مقاله علمی در مورد مارها با او منتشر کرد.

سپس در آریزونا با دکتر «استانک» مطالعاتی در مورد عقرب ها داشت. بعد به آکادمی علوم کالیفرنیا رفت و با خزنده شناسانی همچون «استیون اندرسون» و «آلن لویتون» آشنا شد. دکتر اندرسون از آن زمان چیز زیادی به خاطر ندارد، فقط این که وقتی لطیفی به کالیفرنیا آمد تقریباً به همه خزندگان علاقه داشت و درباره همه آنها مطالعه می کرد.

پس از کسب دانش و تجربه لازم سرانجام دکتر لطیفی به ایران بازگشت تا از نتیجه همه مطالعاتش در زمینه سیستماتیک سم مارها و عقرب های ایران و تولید آنتی ونوم اختصاصی استفاده کند و آن را در اختیار سایرین هم قرار دهد.

در ابتدا مؤسسه رازی قسمت کوچکی را در بخش پرورش حیوانات آزمایشگاهی در اختیار او گذاشت تا کارش را شروع کند و پیش از احداث ساختمان کنونی جانوران سمی، کار تولید آنتی ونوم در این بخش ساده آغاز شد.

شروع کار او با مارها بود؛ او باید مارهای سمی از انواع مختلف را از سراسر ایران جمع آوری می کرد تا سم را که ماده اولیه برای تولید ضد سم است ازاین مارها به دست آورد.

این یعنی سفر به تمامی نقاط ایران، جمع آوری انواع مختلف مارها و آموزش دادن و به خدمت گرفتن مارگیرهای خوبی در کل کشور که هر سال باید تعداد معینی مارهای سمی را صید کرده و به مؤسسه بفرستند.

کار ابتدا از خراسان شروع می شود و دکتر خود شخصاً به آنجا می رود و مارگیرهای مورد اطمینانی را برای این کار پیدا می کند، همه تلاش ها در سال نخست به جمع آوری کمتر از 200 مار می انجامد اما با پیگیری و تلاش دکتر لطیفی، هر سال تعداد مارگیرها انواع مارها و مناطق جمع آوری آنها بیشتر و بیشتر می شود تا حدود 10 سال بعد که به سالی 10 هزار مار می رسد. در یکی از همین سفرها برای مطالعه و جمع آوری مارهای جزیره تنب کوچک، با قایق به این جزیره می رود، چند لحظه بعد دکتر با جسد در حال فساد انسانی که حیوانات وحشی بخشی از آن را نیز خورده بودند مواجه می شود.

او شب را در این جزیره تک و تنها به صبح می رساند و فردا تا عصر منطقه و مارها را مورد مطالعه قرار می دهد، در حالی که در آن جزیره کوچک فقط او بود و انسانی که به آن وضع فجیع مرده بود، هیچ جز پشتکار و ایمان به کار نمی توانست مردی را قادر با انجام این حجم کار میدانی سنگین و طاقت فرسا در کل ایران برای جمع آوری و مطالعه مارهای سمی کند.

اما این فقط یک بخش از کار بود؛ مارها باید به دقت سم گیری می شدند و این کاری بود که دکتر لطیفی خود باید افرادی را در مؤسسه برای این کار آموزش می داد.

در کار سم گیری دکتر لطیفی خود نیز شرکت می کرد و به همین خاطر بارها توسط مار و عقرب گزیده شده بود و بر اثر این گزیدگی ها مشکلاتی برای چند عدد از انگشتانش و برای اعصاب حرکتی دست راستش به وجود آمد که تا پایان عمر با او بود.پس از سم گیری، باید سم ضعیف شده و به اسب تزریق می شد.

آن گاه ضد سم ساخته شده در خون اسب جداسازی و تصفیه می شد. در این مرحله دکتر لطیفی سعی در اجرای روش های جدید و به روز کردن روش های مورد استفاده در بخش جانوران سمی داشت. از جمله آن که در سال 1357 روش موسوم به پاپ (pop) را برای تصفیه سرم راه اندازی کرد که بر روش های قبلی برتری داشت.

سرانجام با انجام دقیق همه این مراحل، دکتر لطیفی موفق به ساخت آنتی ونوم میکس برای پنج گونه افعی و یک گونه کبری خطرناک ایران و تولید آنتی ونوم اختصاصی برای هر کدام از این 6 گونه مار سمی شد.

همچنین دکتر لطیفی مطالعات مستمری نیز در مورد ویژگی های سم مارها انجام داد که حاصل آن تهیه جداول و اطلاعات کاملی شد که میزان دقیق تولید سم در 8 نوع مار سمی خطرناک ایران در آنها گردآوری شده است. این اطلاعات آن قدر دقیق است که تولید سم در فصل های مختلف و حتی میزان تولید سم در دندان راست و چپ مار نیز در آنها به تفکیک آورده شده است.

به علاوه خواص فیزیکی و شیمیایی، از جمله قدرت کشندگی سم این مارها (LD50) نیز به دقت و به تفکیک جنس نر و ماده و سم مار در فصل های مختلف توسط وی تعیین شده است.

مهارت او در سم شناسی و مقالات متعددی که در این زمینه منتشر کرد، به غیر از کسب درجه استاد پژوهش در هیأت علمی مؤسسه رازی در 1357، عضویت در انجمن سم شناسی آمریکا را نیز برای او به ارمغان آورد.

همچنین پژوهش های ارزنده او در مورد تولید آنتی ونوم در ایران باعث شد تا به عنوان یکی از اعضای گروه متخصصین مشاور سازمان جهانی بهداشت در زمینه مطالعه سم و استاندارد کردن پادزهر مار و عقرب انتخاب شود و در این سمت پنج طرح پژوهشی برای سازمان جهانی بهداشت انجام داد، از جمله مطالعه و تولید آنتی ونوم اختصاصی برای افعی های جنس اکیس Echis یا مار جعفری که یکی از خطرناک ترین مارهای سمی جهان است و در شمال آفریقا و غرب آسیا پراکنده اند و انجام مطالعه مشابهی در مورد افعی راسل، خطرناک ترین افعی جنوب شرقی آسیا.

حدود 10 سال پس از شروع کار روی مارها، یعنی 1348 دکتر «فرزان پی» هم پس از اتمام تحصیلات در فرانسه به ایران باز می گردد و چون تخصص او در زمینه مطالعات سیستماتیک سم و سرم عقرب بود و دکتر لطیفی هم در این مورد مطالعاتی داشت و رئیس بخش بود، آن دو با هم مطالعه و تولید آنتی ونوم سم عقرب های ایران را در بخش جانوران سمی شروع می کنند.

دکتر لطیفی در بخش جانوران سمی پا به پای مطالعه روی سم، مارها را نیز با دقت و وسواس زیاد مورد مطالعه قرار می داد. تمامی نمونه های مار جمع آوری شده، چه آنها که مارگیرها می آورند، چه آنها که دکتر خود یا همکارانش از مناطق مختلف جمع آوری می کردند، چه سمی و چه غیر سمی، به دقت شناسایی و اطلاعات هر کدام ثبت می شد.

سپس نمونه های با ارزش در کلکسیون نگهداری می شد. در زمان جنگ، دکتر لطیفی به خاطر اهمیت این مجموعه، کل آن را به دقت به محلی امن در زیرزمین بخش جانوران سمی منتقل کرد.

نتیجه تلاش های او آن شد که امروز کامل ترین کلسکسیون مارهای ایران در مؤسسه رازی قرار دارد. در مورد اهمیت این مجموعه کافی است به این نکته توجه شود که تعداد مارهای موجود در موزه ملی تاریخ طبیعی ایران از 100 عدد تجاوز نمی کند، حال آن که مجموعه دکتر لطیفی در سرم سازی رازی در زمان بازنشستگی اش بیش از 4 هزار نمونه داشت.

در زمان فعالیت دکتر لطیفی در مؤسسه رازی، خزنده شناسان زیادی از خارج ایران با این کلکسیون در ارتباط بودند و نمونه های آن را مطالعه می کردند، به عنوان مثال: «گوران نیلسون» و «کلاس آندرن»، خزنده شناسان معروف سوئدی، 2 بار به ایران آمدند و نمونه های این مجموعه را مطالعه کردند و 5 مقاله علمی در مورد مارهای ایران با بررسی نمونه های این مجموعه در ژورنال های معتبر علمی به چاپ رساندند، از جمله: معرفی زیرگونه افعی تکابی با نام علمی kurdistanica raddei Vipera ، افعی دماوندی با نام علمی Vipera latifii و گکوی لطیفی Tropicolotes latifiهم از نمونه های همین مجموعه هستند که توسط شخص دکتر لطیفی جمع آوری و مطالعه شدند و برای اظهار نظر قطعی علمی در اختیار خزنده شناس های صاحب نام آن زمان قرار گرفتند.

افعی دماوندی در میان مارهایی بود که توسط یک مارگیر گمنام از دره لار دماوند جمع آوری و برای فروش به موسسه رازی آورده شده بود، ولی دکتر لطیفی که خود اطلاعات کاملی در خزنده شناسی داشت نخستین کسی بود که متوجه تفاوت افعی های آورده شده از لار با دیگر افعی های شناخته شده آن زمان شد و آنها را مورد مطالعه دقیق قرار داد و برای اظهار نظر قطعی به اروپا نزد «کارل مرتنز» معروف ترین خزنده شناس آلمان و اروپا در دهه های 60 و 70 و «ایلیا داروفسکی» رئیس سابق آکادمی علوم سن پترزبورگ روسیه فرستاد که نتیجه تلاش هایش منجر به معرفی یکی از جالب توجه ترین افعی های دنیا شد که به پاس تلاش های او نام علمی آن را Vipera latifiiنهادند.

پراکنش این افعی در البرز مرکزی نیز توسط دکتر لطیفی مطالعه شد و او 6 محل دیگر به جز لار دماوند را برای آن معرفی کرد و نشان داد که این افعی پراکنش بسیار محدودی فقط در اطراف شهر در حال گسترش تهران دارد.

از این رو از 1986 تا کنون افعی دماوندی به دلیل پراکنش بسیار محدود و تهدید و تخریب زیستگاه های محدودش به عنوان گونه آسیب پذیر در لیست سرخ IUCNقرار دارد. گکوی لطیفی نیز توسط شخص دکتر لطیفی از اطراف کرمان جمع آوری و پس از مطالعه برای اظهار نظر قطعی به آکادمی علوم کالیفرنیا فرستاده شد و در آنجا توسط «اندرسون» و «لویتون» به عنوان گونه جدید معرفی و نام علمی آن به افتخار دکتر لطیفی Tropicolotes latif نهاده شد.

مطالعات سیستماتیک با ارزش او در مورد مارهای ایران باعث شد در سال 1357 به عنوان همکار پژوهشی آکادمی علوم کالیفرنیا انتخاب شود. همچنین در انتشار جلد هشتم کتاب بیولوژی خزندگان توسط «کارل گنز» از وی دعوت به همکاری شد.

در سال 1362 دکتر لطیفی نتیجه 24 سال جمع آوری و مطالعه مارهای ایران که چیزی حدود 130 هزار مار از کل کشور بود را در قالب کتاب «مارهای ایران» گردآوری کرد و این کتاب توسط سازمان محیط زیست به چاپ رسید.

مجموعه ای که در بر گیرنده بیش از 60 گونه ماری است که نویسنده خود شخصاً مطالعه کرده و واقعاً یک کتاب مرجع مارشناسی برای ایران است.

این کتاب آن قدر کامل و با ارزش است که پس از چاپ دوم در سال 1370 به انگلیسی ترجمه و پس از ویرایش علمی توسط دکتر «آلن لویتون» و دکتر «جرج زگ» توسط آکادمی علوم کالیفرنیا منتشر شد.

اما کارهای دکتر لطیفی در مارشناسی به این هم محدود نبود و دکتر در استفاده از روش های جدید رده بندی مارها نیز حرف هایی برای گفتن داشت، از جمله مقایسه الگوی «الکتروفورز» پروتئین ها و در مقاله ای که در سال 1344 با دو نفر از همکارانش در ژورنال کانادایی بیوشیمی و فیزیولوژی منتشر کرد.

الگوی الکتروفورز، پروتئین های خون تعدادی از مارهای ایران را مورد بحث قرار داد.

مشابه چنین مقایسه ای روی سم مارهای ایران هم توسط او و همکارانش انجام شد که در کتاب سم جانوران و گیاهان توسط Kaiser Goldman به چاپ رسید.

دکتر لطیفی در سال 1371 از موسسه رازی بازنشسته شد، هر چند که سر و کار داشتن زیاد با سم به خصوص سم کبری باعث مشکلات ریوی برای او شده بود و سال ها او را رنج داد، اما کار مطالعاتی خود را روی مارهای

ایران همچنان ادامه داد تا بالاخره کتاب مارهای ایران را در سال 1379 برای سومین بار تجدید چاپ کرد.

به گفته همه دوستانش او به غیر از شخصیت علمی اش که واقعاً بی مانند است، نمونه اخلاق بود. فروتنی

خاصی که همیشه داشت، پرهیز از خود بزرگ بینی، توجه ویژه به همکاران و به خصوص کارمندان در موسسه رازی و برخورد خوبش که همه را مجذوب خود می کرد، از خصوصیات منحصر به فرد او بود.

در سال های پایان عمرش مشغول نوشتن کتابی در مورد آنتی ونوم بود اما این کتاب هیچ وقت به پایان نرسید و این مرد بزرگ در دوم آذرماه 1384 در گذشت.

سیمای مهربان او برای همه مراجعان به موسسه واکسن سازی و سرم سازی رازی در حصارک آشنا بود و این مهربانی آمیخته با آگاهی و درایت را به ویژه دانشجویان که برای انجام هر کار پژوهشی باید سختی های زیادی را پشت سر بگذارند، بیشتر درک می کردند.

آن مرد بلند قد چهار شانه و صبور که با همه مراجعه کنندگان، حتی آن کودک 12 ساله که عقرب مرده ای را داخل شیشه الکل به موسسه برده بود، با کلمات شمرده و صبورانه حرف می زد، دکتر محمود لطیفی بود که اکنون در میان ما نیست و جامعه بزرگ ایران از خدمات علمی و ارزنده او محروم مانده است. یادش گرامی باد.

*تنظیم و تألیف: فرزانه پورمظاهری

منابع

فصلنامه جامعه دامپزشکان ایران/سال هشتم/شماره بیستم/اسفند1385

مارهای ایران، محمود لطیفی، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.

The Lizards of Iran, Stevens c Anderson, Soc. for the Study of Amphibians and Reptiles, Oxford (OH, USA).1999.