زیست بوم
کژدم‌های ایران
- زيست بوم
- نمایش از یکشنبه, 14 اسفند 1390 07:52
- بازدید: 3815
برگرفته از روزنامه اطلاعات
در لغت نامه دهخدا چنین آمده که «کژدم» جانوری است گزنده و آن را به تازی «عقرب» خوانند و به کاف فارسی «گژدم» چنانکه گمان برند خطاست و به زاء عربی نیز درست است و عقرب را «کژدم» بدین سبب گویند که دمش کج می‌باشد. حیوانی زهردار که در ممالک حاره زندگی می‌کند و «سقرینوس» نیز گویند. همچنین به این جانور « دراز دم» نیز می‌گویند.
با توجه به تنوع آب و هوایی در ایران، قسمت وسیعی از کشور شامل نواحی بیابانی و نیمه بیابانی با آب و هوای مخصوص به خود است. کژدم‌ها از جمله جانورانی هستند که پراکندگی و تنوع آنها در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی بیشتر از سایر نقاط است. به طور کلی در چنین مناطقی، تمامی گونه‌ها از کژدم‌های ایران دیده می‌شوند. به ویژه استان خوزستان که دارای بیشترین تنوع گونه‌ای از کژدم‌ها در ایران است.
کژدم‌ها جانورانی از شاخه بندپایان یا Arthropoda و از رده عنکبوتیان Arachnida است. تاکنون حدود 1700 گونه کژدم در دنیا شناسایی و معرفی شده‌اند که از این تعداد فقط 25 گونه دارای سمی مهلک و کشنده برای انسان هستند.
طبق نظر پژوهشگران داخلی و خارجی تاکنون حدود 65 گونه کژدم از 17 جنس در ایران شناسایی و گزارش شده است. در این بین دو جنس از کژدم‌ها به نام‌های Mesobothus و Androctonus (متعلق به خانواده Buthidae) از دیگر جنس‌ها فراوان‌تر هستند و تقریباً در همه جا از مناطق سردسیر و ارتفاعات تا مناطق خشک و دشتی یا مرطوب زندگی می‌کنند.
گونه‌های جنس Androctonus، کژدم‌هایی به رنگ قهوه‌ای روشن تا تیره یا متمایل به سیاه هستند که موها و پرزهای بسیار کمی روی بدن دارند. این کژدم‌ها دارای سمی خطرناک هستند و نام علمی این جنس به دلیل خطرناک بودن این کژدم‌ها به معنای «آدم کش» است. به عبارتی andras به معنی «انسان» و kteinein به معنی «کشتن» است. از این جنس در ایران دو گونه تاکنون گزارش شده است که گونه «کژدم دم پهن» با نام علمی Androctonus crassicauda پراکندگی زیادی در ایران دارد. اندازه این کژدم تا 10 سانتی متر می‌رسد و در خاورمیانه و شمال آفریقا انتشار دارد. رنگ آن از قهوه‌ای روشن تا مایل به قرمز، سیاه و قهوه‌ای مایل به سیاه متغیر است. این گونه را در سراسر ایران می‌توان زیر سنگ‌ها، حفره‌های زمینی، شکاف صخره‌ها و درون نواحی مسکونی و خرابه‌ها یافت.
کژدم‌های جنسMesobothus به رنگ زرد هستند که بسته به فرم‌ها و زیرگونه با توجه به موقعیت جغرافیایی، نقش و نگارهایی تیره به صورت خطوط یا لکه‌های گسترده روی سطح پشتی دارند. سم این کژدم‌ها برای انسان چندان خطرناک نیست. از این جنس گونه Mesobuthus eupeus (کژدم خالدار یا کژدم آسیایی کوچک) بیش از دیگر گونه‌های در ایران پراکندگی گسترده‌ای دارد و فراوان است. اندازه این کژدم به 4 تا 5 سانتی متر می‌رسد و به رنگ‌های زرد تا قهوه‌ای مایل به زرد همراه لکه‌ها یا نوارهای قهوه‌ای تیره تا سیاه روی ناحیه پشتی و دم دیده می‌شود. کژدم خالدار در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی خشک در زیر سنگ‌ها و حفره‌ها زندگی می‌کند.اما کژدم‌هایی در جنوب کشور و دامنه‌های جنوبی زاگرس بیشتر در زیر سنگ‌ها یافت می‌شوند که دارای سمی مهلک و خطرناک هستند. این کژدم‌ها به جنس Hemiscorpius و خانواده Hemiscorpiidae تعلق دارند و دارای اندازه‌ای کوچک و به رنگ زرد هستند که کژدم‌های نر دمی بلند دارند و به گویش‌های محلی «گادیم» خوانده می‌شوند. گونه‌های جنس Hemiscorpius در نواحی گرمسیر و مرطوب به فراوانی یافت می‌شوند و گزارش فوت ناشی از گزش آنها نیز وجود دارد. یکی از گونه‌های این جنس که در جنوب و به ویژه جنوب غرب ایران یافت می‌شود، گونه Hemiscorpius lepturus است. این گونه در زیر سنگ‌ها به ویژه در کوه‌های کم ارتفاع، دامنه کوه‌ها و زمین‌های کوهپایه‌ای سنگلاخی در حاشیه رشته کوه‌های زاگرس فراوان است. جنس نر در این گونه دمی دراز دارد ولی دم در ماده کوتاه است. اندازه این کژدم در نرها تا 85 و در ماده تا 56 میلی متر می‌رسد. پراکندگی جهانی این کژدم در ایران، عراق، پاکستان و یمن است.
با این که ایران از نظر تنوع و فراوانی کژدم‌ها یک کشور کژدم خیز است و کژدم گزیدگی یکی از مشکلات پزشکی به ویژه در مناطق روستایی و محروم به شمار می‌رود ولی متأسفانه پژوهش‌های اندکی در این زمینه صورت گرفته است و آن چه که وجود دارد مربوط به پژوهش‌های انجام شده توسط پژوهشگران خارجی است. «پروفسور واشون» از فرانسه و «بیرولا» از روسیه از جمله افرادی هستند که در زمینه کژدم‌های ایران پژوهش‌های با ارزش و سودمندی را انجام داده اند.
زیستگاه کژدم‌ها
این بندپایان بیشتر در دامنه کوه‌ها، بیابان‌های شنی، نزدیک مزارع، تپه‌ها، روستاها، مجاورت و داخل خانه‌ها، باغ‌ها زندگی می‌کنند و معمولاً در زیر سنگ‌ها، کلوخه‌ها، زیر پوست درختان، شکاف و حفره صخره‌ها، زیر چوب‌ها و برگ‌های خشک و کنده درختان پنهان می‌شوند. برخی از آنها نیز حفار هستند و خود اقدام به لانه سازی می‌کنند. کژدم‌ها جاهای مرطوب، متروکه و ساکت را بیشتر ترجیح می‌دهند.
زیست شناسی کژدم‌ها
کژدم‌ها جانورانی شب شکار هستند و هنگام تاریکی هوا به صید حشرات، مارمولک‌ها، هزارپایان و حتی مارها و دیگر مهره داران کوچک می‌پردازند ولی به طور کلی حشرات غذای اصلی و مورد علاقه آنها هستند که از این بابت در کنترل حشرات موذی و مضر مفید هستند. کژدم‌ها در مقابل گرسنگی، تشنگی یا کمبود اکسیژن و دیگر شرایط سخت بسیار مقاوم هستند به طوری که اگر کژدمی را مدت‌ها در محفظه‌ای در بسته بدون غذا نگهداری کنیم، به طرز شگفت آوری زنده خواهد ماند. کژدم در چنین شرایط بی غذایی و نبود اکسیژن با پایین آوردن سوخت و ساز بدن به زندگی خود ادامه می‌دهد. کژدم‌ها می‌توانند در مقابل تابش پرتوهای رادیواکتیویته و تشعشعات حاصل از بمب‌های هسته‌ای زنده بمانند.
افسانه خودکشی کژدم هنگام قرار گرفتن این جانور در حلقه‌ای از آتش نادرست است و از نظر علمی واقعیت ندارد. کژدم که دمای بالا را نمی‌تواند تحمل کند و حرارت زیاد باعث تبخیر آب بدن این جانور می‌شود به همین علت درون حلقه آتش با تلاش‌های بسیار سعی در فرار کردن و مقابله با آتش از طریق نیش زدن دارد که پس از مدتی با از دست دادن آب بدن خود، می‌میرد و در ظاهر مثل این می‌ماند که با نیش زدن به سرش خودکشی می‌کند.
کژدم گزیدگی
کژدم زهر خود را که از غده سمی ترشح می‌شود به وسیله سوزنی که در انتهای دم واقع شده است به بدن شکار یا دشمن خود تزریق می‌کند. کژدم به این وسیله شکار خود را بی حس می‌کند تا به آسانی از آن تغذیه کند. گزش کژدم نیز یک مکانیسم دفاعی محسوب می‌شود. طبق آمار و نتایج بدست آمده، اغلب افرادی که مورد گزش کژدم قرار می‌گیرند، کودکان و نوجوانان سپس کشاورزان و کارگران هستند. فرد کژدم گزیده بسته به گونه کژدم، محل گزش، سن، وضعیت جسمانی و حتی روحی علائم کلینکی و بالینی متفاوتی از خود نشان می‌دهد که در این میان حتی مرگ مصدوم را نیز در پی دارد. افرادی که نسبت به سم حساس هستند، مبتلایان به آسم، امراض قلبی، خونی و عصبی یا افراد سالخورده، ضعیف و ناتوان در برابر گزش کژدم بسیار آسیب پذیرند و کژدم گزیدگی می‌تواند برای آنها مشکل ساز باشد. افرادی که مبتلا به آلرژی هستند با گزیده شدن توسط کژدم وارد شوک آنافیلاکتیک می‌شوند و در صورتی که به سرعت به یک مرکز درمانی منتقل نشوند و در این شوک بمانند، مرگ را برای آنها به دنبال خواهد داشت. معمولاً این افراد در برابر نیش زنبور هم آسیب پذیرند.
اقدامات اولیه هنگام کژدم گزیدگی
از انجام هر گونه روش‌های سنتی و دیگر روش‌های گفته شده توسط عامه مردم برای کژدم گزیدگی باید به طور جدی خودداری کرد. تقویت روحیه مصدوم و کمک به کاهش ترس و وحشت از بهترین اقدامات تا رساندن وی به مراکز درمانی است. مهمترین اقدامات قبل از رساندن مصدوم به مراکز درمانی به شرح زیر است:
1- از ایجاد هر گونه تحرک بدنی باید جلوگیری شود. بهتر است مصدوم را به حالت دراز کش قرار داده و عضو گزیده شده را پایین‌تر از سطح بدن بی حرکت و ثابت نگه داشت.
2- تورنیکه‌ای شامل پارچه‌ای نواری شکل و هر گونه نوارها و بندهای نرم در بالاتر از محل گزش ببندید. البته باید توجه داشته باشید که آن قدر محکم بسته شود که فقط مانع گردش خون سیاهرگی شود. از بست کش، نخ، طناب، سیم و از این قبیل اجسام باید خودداری کرد.
3- تورنیکه را هر 15 دقیقه یک بار به مدت 10 ثانیه باید باز کرد.
4- بهتر است کژدمی که فرد مصدوم را گزیده است به صورت نیمه جان یا مرده در ظرفی مطمئن به مراکز درمانی جهت شناسایی و انتخاب نوع سم منتقل کرد.
درمان کژدم گزیدگی
درمان به وسیله سرم ضد کژدم گزیدگی یا «آنتی اسکورپیون» صورت می‌گیرد که فرآورده‌ای از گلبولین‌های سرم اسب‌هایی است که در مقابل سم کژدم ایمن شده اند. در ایران فقط سه نوع سرم ضد کژدم گزیدگی برای سه جنس از کژدم‌های فراوانی که در قبل ذکر کرده‌ایم در انستیتوی رازی ساخته می‌شود و به صورت آمپول از راه عضلانی یا وریدی تزریق می‌شوند.
پیشگیری از کژدم گزیدگی
همان طور که گفته شد، کژدم‌ها جانورانی مقاوم هستند و طبق آزمایش‌های انجام شده، کژدم‌ها در مقابل سموم شیمیایی مقاومت بسیاری از خود نشان می‌دهند. با این وجود فقط به موارد پیشگیری و مبارزه فیزیکی و بیولوژیکی علیه این بندپا از عنکبوتیان اشاره می‌کنیم:
1- بهتر است درباره شناسایی و زندگی کژدم‌ها اطلاعات کافی داشته باشیم.
2- کشاورزان و کارگران هنگام کار در جاهای مشکوک یا آلوده به کژدم باید از دستکش‌های بلند و ضخیم استفاده کنند.
3- مراقب رفت و آمد و بازی کودکان در مناطقی که کژدم وجود دارد باشید.
4- از انباشتن اسباب و وسایل در حیاط منازل و حوالی خانه‌ها که پناهگاه مناسبی برای این جانوران است باید خودداری کرد یا در صورت اجبار، هر چند روز آنها را تغییر مکان دهید.
5- در نواحی که کژدم وجود دارد، قبل از پوشیدن کفش‌ها و لباس‌ها بهتر است درون آنها را وارسی کرد.
6- بهتر است در چنین مناطقی (مانند روستاها) هنگام شب، چراغ‌های جلوی درب ورودی اطاق‌ها در حیاط و دستشویی‌ها که در طول شب مورد استفاده قرار می‌گیرند روشن باشند زیرا کژدم از نور گریزان است.
7- اهالی روستاها و افرادی که در محیط‌های آلوده به کژدم زندگی می‌کنند با توجه به این که کژدم شب‌ها فعالیت می‌کند بهتر است در حیاط منزل جوجه تیغی نگهداری کنند که حیوانی شب شکار است و از کژدم‌ها و سایر حشرات تغذیه می‌کند.
8- در آخر، کژدم دشمن انسان نیست بلکه جزیی از طبیعت است.
*مرتضی جوهری
دیدگاه‌ها
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا