ایران‌بوم

ناهمواری‌های استان یزد را کوه‌ها، دشت‌ها، تپه‌های شنی و نواحی زیر نفوذ شن‌های روان، کویرها و کفه‌های نمک تشکیل می‌دهند که در این گزارش به آنها اشاره می‌شود.‏

* شیرکوه

کوهستان شیرکوه مجموعه کوه‌هایی است که مساحتی حدود 3000 کیلومترمربع را دربر می‌گیرد. این کوهستان از 55کیلومتری غرب شهر یزد شروع شده و تا 73 کیلومتری جنوب شرق شهر یزد گسترش یافته است. عرض این کوهستان در غرب یزد 10کیلومتر و در جنوب آن 40کیلومتر است و طول آن از شرق به غرب 75 کیلومتر است.‏

کوهستان شیرکوه به ترتیب از غرب به شرق، از کوه‌های گرده، سل، بنستان، تلخستان، هنگران، دزگین، قوچان، پرخین، گلویوک، بندازان، سوران، کله کفتر و گل سرخ، میل سیاه، لای معدن، علایی، سفید، سرخ، همانه، بن‌کر، تهر، گارو، مسجد، زوربند، بن چاه، گلو بادام، ده بالا، لاخوسه، آدوروش، خیبر، لاانجیر، سنگتراش، سیاه پوزه دمه، گدار، زوار، مزوار، پوزه نیش کش، سنگاب خونی، تنگ حوضکی، تنگ چنار، امیری، گدار باغ، تل شکارگاه، کالمند، گدارسی خوری و کوه ترش تشکیل یافته است.‏

ارتفاع این کوهستان در بلندترین نقطه در 43 کیلومتری جنوب غرب یزد به 4055 متر می‌رسد. قله‌های بلند این کوهستان عبارتند از برفخانه ترزجان با 4000 متر ارتفاع، منشاد با 3900 متر، آسمان‌نما، گاو و گوساله، بیدم، مهریز و بنادک.‏

این کوهستان زمستان‌ها اکثراً از برف و یخ پوشیده است و آب بخش وسیعی از استان یزد را تأمین می‌کند. رود پایین‌در از مهمترین رودهایی است که از دامنه‌های شرقی این کوهستان سرچشمه می‌گیرد.‏

‏*کوه‌ خَرانَق

‏ این کوه‌ در بخش مرکزی استان و در شمال شهر یزد قرار دارد. بلندترین نقطه آن «خونزا» (=هنزا) به ارتفاع 3158 متر است. قله‌های اشتری، خونزا، بندر، بزکوه، چک‌چک و‌هامانه از قلل معروف این کوه به شمار می‌آیند.‏

* کوه‌های خاوری:

این کوه‌ها در نواحی خور و بیابانک، جندق و رباط پشت بادام قرار دارند. ‏

‏* بن‌لخت

‏ بن‌لخت کوهستانی است به وسعت 1250 کیلومتر مربع که از کوه‌های کوشک، زارکوه، خودیان، دوهله، سیاه‌کوه، بنستان، بنیز، اورس، قلعه، ریز جزوئیه، ده‌بدن، کمرآسیا، کمرگیتری و باب‌خام تشکیل شده است.‏

این کوهستان از طرف شمال غرب به طرف جنوب شرق گسترده شده و روستاهای بسیاری را در پناه خود جا داده است. بلندترین قله این کوهستان، کوه ده‌بدن است که در 11کیلومتری شمال غرب کوهبنان قرار دارد.‏

کوهستان‌های بن‌لخت و درارسو همانند دیواره‌ای طبیعی، کویر لوت را از بخش‌های مرکزی ایران جدا می‌سازد.‏

‏* کوه عقاب

‏ کوه عقاب (عقاب کوه) در نزدیکی شهرستان تفت و در فاصله 30 کیلومتری محور یزد به شیراز قرار دارد. این کوه نسبتاً مرتفع تصویری شبیه به یک عقاب نشسته را تداعی می‌کند.‏

‏ * غارهای استان یزد ‏

‏ در استان یزد بیش از 40 غار وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود.‏

‏* غار اشکفت یزدان

‏ این غار در 45 کیلومتری عقدا در شهرستان اردکان در نزدیکی روستای هفتهر در کوه بلندی به نام اشکفت واقع است. اشکفت در گویش مردم یزد به معنای شکاف یا غار است. قطر بزرگ غار از سمت دهانه به سمت انتها از 60 متر به 45 متر کاهش می‌یابد.

سه چکیده یا استالاگمیت در وسط غار خودنمایی می‌کنند. یکی از آنها حدود 3 متر و 80 سانتی‌متر ارتفاع دارد و دو چکیده دیگر یک متر و 20 سانتی‌متر ارتفاع و حدود 40 سانتی‌متر قطر دارند. در داخل غار چندین حوض کوچک و بزرگ و آثاری از ساختمان دیده می‌شود که نشان‌دهنده کارکرد سکونتی و عبادتی این غار در گذشته بوده است.

این غار برای پیروان کیش زرتشت قابل احترام و مقدس است، ‏در بخشی از مسیر دسترسی به غار امکان تردد با خودرو وجود ندارد و باید به مدت 2 ساعت پیاده‌روی کرد و از روی صخره‌های سنگی صعب‌العبوری که شیب نسبتاً تندی دارد، گذشت.

‏* غار نباتی

‏ غار شگفت‌انگیز نباتی با بلورهای نبات مانند و سفید رنگ، عروس غارهای استان یزد است که هنوز صدای چکه‌های آب را می‌توان در آن شنید. غار نباتی در حوالی روستای تاریخی و زیبای ندوشن از توابع بخش خضرآباد شهرستان صدوق واقع است و جزو غارهای فعال شناخته می‌شود که در آن غارزایی و رسوب‌گذاری با سرعتی بسیار کم در حال تداوم است.

به اعتقاد کارشناسان، وجود رطوبت داخل غار، چکیدن آب از قندیل‌ها، ترمیم قندیل‌های شکسته شده و وجود مواد آهکی داخل غار از نشانه‌های فعالیت است.

ورودی غار به شکل دایره‌ای به قطر 1/5 متر است که به صورت حفره در داخل زمین تشکیل شده است. این حفره حدود 4 متر عمق دارد و بعد از آن به محوطه غار می‌رسیم که به طور کامل تاریک است. در سال‌های اخیر در سمت غرب دهانه اصلی، ورودی دیگری حفر کرده‌اند که دسترسی را آسانتر می‌کند. غار دارای سه قسمت یا سه مسیر مجزا است که مسیر اصلی آن حدود 50 متر طول دارد و در وسط مسیر اصلی فضای باز که به آن تالار گفته می‌شود، وجود دارد. حوضچه‌های کوچک آب در قسمت‌های مختلف غار تشکیل شده است که با توجه به میزان بارندگی و میزان چکیدن آب از قندیل‌ها و سایر عوامل طبیعی، تعداد آنها در طول سال کم و زیاد می‌شود.‏

‏*غار حلوان

‏ این غار در روستای حلوان در 75 کیلومتری شمال غرب شهرستان طبس قرار دارد. مسیر دسترسی به این غار بعد از روستای حلوان و طی مسافت تقریباً 15 کیلومتر از جاده خاکی است. این غار برای پیمایش سختی زیادی ندارد فقط در بعضی نقاط احتیاج به طناب است.

سن سنگ‌های غار حلوان تقریباً 160 میلیون سال است. با توجه به این که در این غار بقایای زیادی از استخوان‌های جانورانی همچون گوسفند، شتر، الاغ و پرندگان دیده می‌شود، شاید این غار پناهگاه حیوانات درنده باشد.‏

‏*غار زمرد (چرخ الماس)‏

‏ این غار در دره انجیر تفت قرار دارد. از جمله پژوهش‌هایی که در باره این غار انجام شده است بازدید 12 ساعته گروهی است که توسط خانیکف شرح داده شده است.

وی می‌نویسد: «نمونه سنگ‌های غار نشان‌دهنده رگه‌های نقره و سنگ فیروزه است». در مورد این غار افسانه‌های بسیاری توسط مردم نقل می‌شود.

‏*غار خانه خدا

‏ این غار در ارتفاع 2400 متری در بوروئیه هرات (مرکز بخش مرکزی شهرستان خاتم استان یزد) قرار دارد. ‏

‏*غار دُوربید (دُربید)‏

‏ این غار در روستای دربید شهر یزد در ارتفاع 2960 متری کوه دربید قرار دارد. غار دربید بسیار زیبا و دارای چکنده‌های دیدنی است. از شگفتی‌های این غار وجود آب بسیار گوارا در نزدیکی قله‌ای بلند در کوهی بسیار خشک است. پیمایش غار نیاز به ابزار و تجهیزات ویژه‌ای ندارد و همراه داشتن یک چراغ کفایت می‌کند.‏

‏*غار چاه برق

غار چاه برق در نزدیکی شهر دهشیر استان یزد در ارتفاع تقریبی 2500 متری واقع است. این غار به صورت چاهی عمودی است و پیمایش آن نیاز به فرود به صورت معلق دارد و عمق آن 65 متر است. در باره وجه تسمیه این غار اهالی محل اعتقاد دارند که این مکان توسط رعد و برق به صورت چاه و غاری بزرگ درآمده است.‏

‏*غار فراشاه

غار فراشاه از غارهای مورد احترام زرتشتیان است که در آن آتش مقدس را محافظت می‌کردند و به نام «معبد موبدان فیروز» مشهور بود. این غار در روستای فراشاه واقع است و این روستا در 8 کیلومتری تفت و کنار راه تفت- دهشیر قرار دارد.‏

‏*غار بیدستان

‏ این غار در جاده تفت به دهشیر بعد از علی‌آباد روستای بیدستان واقع است. بعد از طی مسافت 2 کیلومتر از این روستا به سمت روستای دستجرد، غار بیدستان در ارتفاع 2460 متری قرار دارد.‏

غار ابرکوه، غار اتاق سفید،غار اشکفت هفتاد، غار اعلا، غار ایوب، غار باد معصوم، غار بجنه یا بوژنه، غار پهلوان، غار جن، غار جهنم یا کوه سفید، غار چک‌چک، غار علا، غار چله خانه، غار چهار تاقی، غار خاکستر، غار خدایی، غار دره اردشک، غار دره زنجیر، غار دو غار، غار دیو، غار زارو، غار سفیدکوه، غار سیخوران خورمیز، غار علی چنگری، غار غوری، غار کفتار، غار کفتر یا ده کفتر، غار کوروش، غار گل عقدا، غار مخوف، غار مسجد، غار مغستان، غار‌هامانه، غار هنزا، غار هشتاد، غار هوهوه و غار یخ از دیگر غارهای استان یزد است.‏

‏*دشت‌های استان یزد ‏

‏ دشت‌های استان یزد بین کوه‌های شیرکوه، خرانق و کوه‌های خاوری قرار دارند، که از آن جمله دشت یزد- اردکان است. در این دشت پهناور شهرهای مهریز، یزد، اشکذر، میبد و اردکان قرار دارند و از سمت غرب و جنوب غرب به کوهستان شیرکوه و از سمت شرق به کوه‌های خرانق محدود می‌شود. در شمال این دشت، باتلاق نمک اردکان ـ نایین (چاله عقدا) قرار دارد و جنوب آن به کفه بهادران می‌پیوندد.‏

‏*دشت بافق

دشت بافق دیگر دشت استان یزد است که بین رشته کوه مرکزی خرانق و کوه‌های خاوری قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا حدود 995 متر است. این دشت، کویری بوده و بیابان‌های آن لخت و بدون پوشش گیاهی است.‏

‏ *کویرها ‏

‏واژه کویر در ایران به طور عام به نقاط خشک و بی‌آب و علف اطلاق می‌شود و در منابع علمی بین‌المللی هنگامی که صحبت از کویرهای ایران از جمله استان یزد است، از واژه کویر استفاده می‌شود.‏

کویرهای استان یزد عبارتند از: سیاه‌کوه، دره انجیر، ابرکوه، زرّین، مروست، دشت کویر ساغند، بهادران، الله‌آباد، توت، طاقستان و شهیدیه.‏

‏*کویر ساغند

کویر ساغند با مساحت 8825 هکتار واقع در شمال شرق استان یزد، با برخورداری از پدیده‌های گوناگون کویری، یکی از نادرترین مناطق کویری جهان به شمار می‌رود.

علاوه بر آن، با برخورداری از گیرایی ویژه خود، از نظر گردشگری نیز می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.‏

‏*کویر اردکان (سیاه ‌کوه)‏

‏ کویر اردکان (سیاه ‌کوه) مهمترین کویر منطقه به شمار مى‌رود و به شکل یک نعل اسب با جهت شمال غرب- جنوب شرق در شمال اردکان قرار دارد.

این منطقه کویرى بین دو کوه منفرد هرش به ارتفاع 1939 متر در جنوب و سیاه‌‌ کوه به ارتفاع 2050 متر در شمال قرار دارد و مکانى مناسب براى جذب جریان‌هاى آبى و سیلابى است که از دامنه‌ این دو کوه سرازیر مى‌شود.‏

‏*کویر ابرقو (ابرکوه)‏

‏ کویر ابرقو یکى از معروف‌ترین مناطق کویرى کشور محسوب مى‌شود. این کویر به شکل دایره بین دو رشته کوه قراردارد و به فاصله کمى از آن کویر تاغستان (طاقستان) واقع است.‏

‏*کویر دره انجیر

‏ کویر دره انجیر که در شرق استان یزد واقع است، سومین منطقه مهم کویرى یزد به شمار مى‌رود. مساحت تقریبى آن 1500 کیلومتر مربع است.‏

دیگر کویرهاى استان یزد عبارتند از:کویر هرات و مروست با مساحت تقریبى 500 کیلومتر مربع با محیط نسبتاً مرطوب،کویر بهشت‌آباد بین انار و رفسنجان با جهت شمال غرب به جنوب شرق و کویر بهادران در جنوب شرق مهریز با جهت شمال غرب به جنوب شرق.

از سال‌ها پیش در گوشه و کنار استان یزد که از چهار طرف در حلقه محاصره کویر قرار دارد، تلاش برای تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از پیشرفت بیابان آغاز شده است.

تلاش کویرنشینان سختکوش این دیار، ناحیه شوره‌زار سیاه‌کوه را اکنون به مرتعی سرسبز و خرم تبدیل کرده است.

بیابانزدایی و زنده کردن کویر در استان یزد، بیش از 30 سال پیش از ناحیه رستاق و نزدیک شهرستان یزد آغاز شد و اندک اندک به گستره کویر دشت یزد- اردکان رسید و برای سرعت بخشیدن در مهار شن‌های روان، از مالچ‌پاشی نیز برای جلوگیری از پیشرفت کویر استفاده شد. این در حالی است که ایجاد جنگلی از گز در بیش از 4000 هکتار و 2500 هکتار کاشت درخت تاغ، اسفناج وحشی و پسته، بر پهنه کویری پوشیده از نمک، در ناحیه چاه افضل اردکان، هر بیننده‌ را به شگفتی وامی‌دارد.

ارتفاع درختان جنگل‌های گز در ناحیه چاه افضل به همراه کشت بوته‌های اسفناج وحشی در بستری از پوشش نمک، این نوید را می‌دهد که می‌توان نواحی بیابانی را به زیستگاه‌های امن تبدیل کرد.‏

‏*کفه‌های نمک

‏ کفه‌های نمک به پهنه‌ای انباشته از نمک گفته می‌شود که شرایط باتلاقی نداشته باشد. هنگامی که آب‌های سطحی به سوی دشت جریان می‌یابند، در چاله‌ها جمع شده و در اثر تابش شدید خورشید تبخیر می‌شودو نمک آنها بر جا می‌ماند و کفه‌های نمک تشکیل می‌شود.

در تابستان به دلیل آن که در زیر صفحات ضخیم و زره مانند نمک آب نمک و لجن ایجاد نمی‌شود، عبور از آن بدون ایجاد مشکلی امکان‌پذیر خواهد بود. کفه نمک درانجیر، کفه نمک عقدا، کفه نمک ساغند، کفه نمک طاقستان و کفه نمک ابرقو، مهمترین کفه‌های نمک استان یزد هستند.

‏‏*تپه‌های شنی (دون‌ها)‏

‏ باد در ضمن حرکت خود در پهنه زمین، ذرات ریز از قبیل ماسه، شن و ریگ را از زمین بلند کرده و با خود حمل می‌کند. در مسیر حرکت باد هنگام برخورد با مانع از قبیل گیاهان، قطعات سنگ یا عوارض طبیعی دیگر سرعت باد تا حدودی کاسته شده و این ذرات در اطراف مانع انباشته می‌شوند و به تدریج بر مقدار آنها افزوده می‌شود.

سرانجام اجتماع این ذرات به قدری می‌رسد که منجر به تشکیل تپه‌های شنی شده و جلوه‌‌های زیبایی را در پهنه وسیع کویر می‌آفریند. هرچه این موانع بزرگتر باشند، توده‌های ماسه‌ای بزرگتری نیز ایجاد می‌شوند. تپه‌های شنی پس از تشکیل در محل خود ثابت نمی‌مانند، بلکه در جهت وزش باد جابجا می‌شوند.

با وزش باد ماسه‌ها در دامنه‌ای که در جهت باد قرار دارد به طرف بالا رانده شده و پس از رسیدن به قله در دامنه پشتی تپه غلتیده و در آنجا جمع می‌شوند. جابه‌جایی توده‌های ماسه‌ای در شرایط عادی به 10 تا 20 متر در سال می‌رسد.

ارتفاع تپه‌های شنی متغیر بوده و به ندرت از 20 متر تجاوز می‌کند ولی گاهی اوقات ارتفاع آنها زیاد شده و به 100 متر نیز می‌رسد. برای مثال ارتفاع برخی از تپه‌های شنی شرق کویر لوت از 100 متر تجاوز می‌کند.‏