ایران‌بوم

در دل کویری شهر یزد، جایی که خشکی آب و هوا و گرمای آن همیشه قابل لمس است و در شهر خشتی و تاریخی که به واسطه بادگیرها و بافت سنتی‌اش زبانزد است، باغ‌های بزرگی می‌بینیم که نسبت به آب و هوای خشک شهر باعث شگفتی و تعجب بیننده می‌شود. آنطور که در کتاب‌های تاریخی آمده است باغهای بسیار خرمی در این ناحیه قرار داشته که اکنون فقط نامی از آنها باقی است. باغ دولت آباد یکی از این نمونه باغهای باشکوه است که نه تنها خرمی باغها و کرت‌هایش بلکه معماری بی‌نظیر و بادگیر منحصر به فرد آن در تمام دنیا معروف است. امروز این باغ سبز و بی نظیر در دل کویری شهر یزد مانند نگینی خودنمایی می‌کند.

باغ دولت آباد یزد در اواخر دوره افشاریه و اوایل دوره زندیه حدود سال 1160 ه. ق توسط محمد تقی خان ساخته شد. محمد تقی خان قبل از ساختن این عمارت، آب را از مهریز را به این محله آورد. برای انجام این کار قناتی به طول 65 کیلومتر ساخته شد تا آب مهریز پس از گذشتن از زمین های زراعی بسیار به این منطقه وارد شود و منبع اصلی آب باغ و عمارت دولت آباد گردد. نام این عمارت نیز از اسم یکی از قنات های منشعب قنات مهریز به نام قنات دولت آباد آمده است. این عمارت در آن دوره، محل استقرار محمد تقی خان بود و بعدها نیز در دوره قاجار باز مقر یکی از پادشاهان قرار گرفت. گفته می شود که خرمی کوشک این باغ در دوران محمد تقی خان بسیار بی نظیر بوده است. سالها بعد متاسفانه، جلوی آب این قنات ها را گرفتند و آب مورد نیاز برای آبیاری این باغ از چاه‌ها کشیده می‌شد. این مسئله باعث شد که شکوه و جلال باغ دیگر مانند سابق نگردد.

عمارت دولت آباد یزد

عمارت دولت آباد با مساحت 13 هکتار در دل شهر کویری یزد قرار گرفته است و 260 سال قدمت دارد. این عمارت دو درب دارد که یکی به خیابان شهید رجایی و دیگری به بلوار دولت آباد باز می‌شود. این مکان نیز مانند بسیاری از عمارت‌های مناطق گرم، خشک و کویری شامل چهار قسمت بهارخانه، تابستان خانه، پاییز خانه و زمستان خانه می باشد.

یکی از این درب‌ها به حیاط بزرگی باز می‌شود که در میانه آن حوض بزرگ و مستطیل شکلی قرار گرفته است. در دو طرف این حوض، چند حوضچه دیگر نیز وجود دارد اما عمارتی در اطراف آنها وجود ندارد. به نظر می رسد که این قسمت فقط ورودی باغ دولت آباد باشد. پس از گذشتن از درب میانی، باغ اصلی شروع می شود. پس از سردر اصلی، دو بنا در دو طرف دیده می شود که تالار آیینه، تالار تهرانی و در وسط بهشت آیین وجود دارد. تالار آیینه به گفته راهنما کاملا از میان رفته و آیینه ای در آن وجود ندارد و در حال مرمت است. تالار تهرانی نیز در دست مرمت بوده و به همین علت، درب آن به روی بازدیدکنندگان باز نمی‌باشد. عمارت بهشت آیین همان است که هشتمین نسل از نوادگان محمد تقی خان در آن زندگی می کنند. به گفته راهنما ایشان تمام طول تابستان و زمستان را در این ساختمان که قسمتی از زمستان خانه است، بسر می‌برد.

پس از این ساختمان‌ها، حوض بزرگ عمارت آغاز می‌گردد و تا عمارت تابستانه و بادگیر معروف عمارت ادامه می‌یابد. در دو طرف این حوض بزرگ، کرت‌های سبز و بی نظیری قرار دارد که انواع درختان انگور، انار، انواع گلها را در خود جای داده است. کناره‌های باغچه‌های دو طرف حوض، تیرک‌های چوبی زده شده و بر سر آنها فانوس‌هایی قرار گرفته است. این فانوس‌ها در خود بجای فتیله نفتی، لامپ کم مصرف دارند. این قسمت کوشک نامیده می شود و محل مراسم های تجملاتی، جشن ها، مهمانی ها، تصمیم گیری های مهم بوده است. این عمارت دو طبقه دارد. به هنگام برگزاری مراسم، خانم ها در طبقه دوم و آقایان در طبقه اول حضور پیدا می‌کردند.

بادگیر معروف عمارت دولت آباد نیز در قسمت تابستان‌نشین قرار دارد و دارای چند ویژگی است که آنرا نسبت به بادگیرهای دیگر متمایز می کند.
این بادگیر با ارتفاع 33 متر و 80 سانتی متر بزرگترین بادگیر شناخته شده در ایران به حساب می‌آید. به گفته راهنما این بادگیر 10 متر بلندتر بوده و به مرور ایام فرو ریخته است. وی اشاره کرد که پس از مرمت این بنا، آن ده متر را دیگر اضافه نکردند.
این بادگیر هشت وجهی بوده و قادر است بادهایی را که به طور نامنظم و از جهات مختلف می‌وزند را به داخل ساختمان بکشاند. در زیر این بنا حوضچه کوچکی قرار گرفته است. باد پس از داخل شدن به ساختمان و پس از گذر از روی آب حوض خنک شده و به داخل ساختمانها هدایت می‌شود. وجود حوضچه در زیر بادگیر مزیت دیگری هم دارد. همانطور که می‌دانیم، وجود بادگیرها مختص شهرهای گرم و کویری است. بادهای این شهرها همراه خود گرد و غبار هم به داخل بادگیر می آورند. وجود حوضچه باعث می‌شود که گرد و غبار جذب آب حوض شده و همراه باد خنک وارد اتاق ها نگردد.
در قسمت تابستانه، اغلب اتاقها حوضچه کوچکی دارند که وسیله مرطوب نگه داشتن اتاق ها بوده است. شیشه های رنگارنگ اتاق ها وسیله ای است که مانع از ورود حشرات موذی به داخل اتاقها می شود. در قسمتی از تابستان خانه، راهرویی به سمت طبقه دوم قرار دارد. این راه پله با پله های بلند و خشتی، کاملا داخل عمارت تابستان نشین پنهان است. این پلکان پیچ دار در داخل خود بسیار خنک می باشد. طبقه بالا شکل ایوانی را دارد که به باغ زیبای دولت آباد مشرف است.
در یکی از راهرو های میان کرت‌ها کرسی‌های بسیار چیده شده است که به قسمت کافی شاپ کنونی منتهی می‌شود و خوردنی‌هایی را برای مسافران و بازدیدکنندگان می‌فروشد. این قسمت سابقا مطبخ عمارت بوده است.

در پشت عمارت اصلی، اصطبل سرباز، اصطبل بسته ،اتاق خدمه و... قرار گرفته است که به گفته راهنما هیچ کدام جذابیت و گیرایی قسمت کوشک اصلی را ندارد. در قسمتی از عمارت، بازارچه قرار دارد. یکی از راهنماها در توضیح بازارچه عنوان کرد" در زمان محمد تقی خان به جای آنکه ساکنان عمارت برای خرید به شهر بروند، بازار برای رفع نیاز ساکنان عمارت به این مکان می آمد و ساکنین از این قسمت خرید مورد نیاز خود را می کردند". در قسمت سمت راست کوشک اصلی دژ قدیمی عمارت قرار دارد. با رد شدن از پلکان پیچ دار و بلند آن می توان به بالای دژ رفت. دیواره های بالایی دژ همانند آنچه بسیاری از ما ممکن است در ذهن داشته باشیم کنگره دار است و خوشبختانه ظاهر دژ سالم به نظر می رسد.
بنا بر اظهارات راهنما، این عمارت در قسمتی وقف اولاد است و امروز نیز با نظارت نوادگان محمد تقی خان اداره می‌شود.
این عمارت در سالهای 1316 و 1348 مرمت شده است. به گفته راهنما قسمت ساختاری و ترکیب بندی آن تغییر نکرده است و فقط ظاهر عمارت مرمت گشته است.
این عمارت در 23/12/1346 به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.
در پایان باید اشاره کنم که وجود بناهای تاریخی در وضعیت مطلوب، نشانگر عظمت و کارایی مسوولین آن شهر و کشور است. ما باید بسیار مراقب این تاریخچه ها باشیم زیرا که عکس این موضوع نیز صادق است و هیچ فردی از دیدن تاریخچه ملتی در حال ویرانی و نابودی حس خوبی پیدا نخواهد کرد و قضاوت مثبتی هم در ذهن وی شکل نخواهد گرفت. وجود بناها و تاریخ کهن ایرانی نعمتی است که با رسیدگی مطلوب به آنها بتوانیم هم تاریخ ایران را حفظ کنیم هم مسوولین بتوانند توانمندی خود را در حوزه مدیریت این اماکن به سراسر دنیا نشان دهند. پس تا دیر نشده بهتر است که به داد هزاران خانه تاریخی و بسیاری از مقبره ها و اماکن تاریخی و باستانی ایران برسیم که یا ذره ذره خورده می شوند و یا مورد بی مهری واقع شده‌اند.