ایران‌بوم

بقایای این شهر تاریخی در محوطه‌ای به طول تقریبی ۴ تا ۵ کیلومتر قابل رویت است. این شهر را باستان‌شناسان ایتالیایی در سال 1960 میلادی کشف و از سال 1962 تا 1965 میلادی این محل را حفاری کردند.

دهانه غلامان دارای ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، محله‌‌های مسکونی، خیابان، آبراهه، محله‌‌های نظامی و صنعتی می‌‌باشد. این شهر تنها مکان باستانی دوران هخامنشیان است که حاکمیت ایران را بر نواحی شرقی به خوبی نشان می‌‌دهد.

این شهر که در زیر توده‌ای عظیم از شن‌های روان مدفون شده بود اولین بار در سال 1339 شناسایی و در طی سال‌های 44-1341 مورد خاکبرداری وکاوش قرار گرفت. این شهر در نزدیکی رودخانه خشک رود بیابان و شعبات رودخانه هیرمند شکوفا شد.

این شهر از جهات گوناگونی دارای اهمیت می‌باشد از یک سو تنها شهر خشت وگلی از روزگار هخامنشیان است که در آن بر خلاف سایر آثار و شهری به جا مانده از این دوره نشانگر زندگی پادشان و کاخ‌های مربوط به آنها می‌توان به وضوح زندگی مردم عادی و خانه‌های آنها را در کنار ساختمان‌ها و بناهای عظیم عمومی یا دولتی مشاهده کرد.

از سوی دیگر این شهر از جمله شهرهای منحصر به فرد در شرق ایران است که بدون برنامه‌ریزی رشد نکرده بلکه احداث شهر با نقشه و برنامه‌ریزی مدون و از پیش تعیین شده صورت گرفته است.

بناها و ساختمان‌های شهر تماما از خشت و با نقشه‌های مربع یا مستطیل شکل منظم و دارای ستون‌های فراوان و با پوشش سقف‌های گنبد و ضربی می‌باشند.

در تعبیه ورودی و پنجره‌ها جهت وزش بادهای سیستان در نظر گرفته شده است و آنچه در این شهر بیشتر از همه مشهود است توجه مردم این شهر به مذهب و اجرای آئین‌های خاص نیایشی در آن می‌باشد که به همین دلایل بسیاری این شهر را به نام معبد دهانه غلامان نیز می‌شناسند.

در نتیجه کاوش‌های صورت گرفته، نیایشگاهی بزرگ با نقشه مربع (53×53) متر از زیر ماسه‌های روان بیرون آمد که مهمترین بنا در بین ساختمان‌های شهر محسوب می‌شود. در این محل چندین نوع آتشدان مذهبی و سکو به صورت تک یا جفت در اشکال متفاوت وجود دارد که مراسم خاص مذهبی در ان اجرا می‌شده است. این شهر دارای مدت زمان حیات کوتاهی بوده و به سرعت متروک و خالی از سکنه شده است.

برخی از مورخین این شهر را همان شهر زرک یا زرنگ؛ پایتخت ایالت زرنکای یا درانگیانا که در کتیبه‌های دوران هخامنشی همانند کتیبه‌های داریوش در بیستون کرمانشاه، شوس، تخت جمشید و نقش رستم و همچنین کتیبه خشایارشا در تخت جمشید و یا شهر زرین ذکر شده می‌دانند.

با توجه به وزش باد های معروف ۱۲۰ روزه سیستان که همواره از شمال غرب به جنوب شرق می‌وزد. درهای ورودی کلیه خانه‌‌های این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد.

این شهر دارای برج و بارو نمی‌‌باشد که در حقیقت ثبات امنیت در آن روزگار را بیان می‌‌کند. باستان شناسان، یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را، خشک شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند می‌‌دانند.

شهر دهانه غلامان در عهد هخامنشی و زمانی که در بستر هیرمند آب جریان داشت از اهمیت و عظمتی شگرف برخوردار بوده است. این شهر هخامنشی دارای بخش‌های مختلف شامل صنعتی، مسکونی، عمومی، مذهبی و بخش حاکم نشین است.

محله‌های مسکونی، ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، خزانه شهر، محله صنعتی و نظامی که در مساحت یکصد هکتاری این محوطه ارزشمند جای گرفته‌اند بیانگر جایگاه مهم شهر دهانه غلامان در سده‌های 5 و 6 پیش از میلاد است.

دهانه غلامان از نادرترین محوطه‌های باستانی فلات ایران بشمار می‌رود که اطلاعات مفیدی درباره آیین‌های پرستش را درخود جای داده است.

معماری رسمی هخامنشی و همچنین چگونگی تاثیرپذیری از معماری محلی و تاثیر از وضع آب و هوایی در ترکیب ساختمانی شهر درآن جمع شده است.

به اعتقاد کارشناسان، شهر دهانه غلامان عمرکوتاهی بین 150 تا 200 سال در سده‌های ششم و پنجم پیش از میلاد داشته و با توجه به این که نسبت به طراحی آن اهدافی خاص در نظر بوده از دیگر محوطه‌های باستانی متمایز است.

دهانه غلامان برای مدت کوتاهی مرکز سیاسی، اداری و اجتماعی در این منطقه محسوب می‌شده است. دهانه غلامان نام جدید این شهر است که از تنگه‌ای طبیعی با همین نام گرفته شده و وجه تسمیه آن به خوبی روشن نیست.

چون دهانه یا تنگه مذکور یکی از راه‌های ورودی به داخل فلات بوده و در دو سده گذشته برده فروشان، غلامان افریقایی را برای فروش از طریق این تنگه به خاک ایران وارد می‌کرده‌اند به این نام معروف شده است.

کشف دو نمونه اثر نقاشی بی نظیر روی دیوار یکی از اتاق‌های شهر هخامنشی دهانه غلامان باستان شناسان را شگفت‌زده کرد.

در نخستین اثر نقاشی کشف شده، صحنه‌ای از شکار به تصویر کشیده شده که طی آن یک نفر که احتمال می‌رود حاکم و یا امیری باشد بر کالسکه‌ای که مکعب شکل که توسط یک اسب قوی هیکل کشیده می‌شود سوار است و با تیر وکمان در حال تعقیب گراز بزرگی است.

یک نیزه به پشت گراز اصابت کرده و تیری نیز در نزدیکی محل نیزه فرود آمده وسوار با تیر وکمان خود درحال رها کردن تیر بعدی است.

این نقاشی در ارتفاع حدود 90 سانتیمتری از کف زمین و در ابعاد 35 در120 سانمتیمتر با رنگ سیاه بر دیوارهای یکی از اتاق‌های شهر دهانه غلامان نقش بسته و با نقاط سفید رنگی نیز تزیین شده است.

در دومین نمونه نقاشی مکشوفه، اثری بصورت کنده‌کاری شده بر بالای یک درگاهی و زیر سقف یک اتاق در ابعاد 40 در50 سانتیمتر نقش بسته است.

در این تصویر که یک حیوان به احتمال زیاد اسب است روبه‌روی پلکانی ایستاده و به نظر می‌رسد که قصد بالا رفتن از این پله ها را دارد. پلکان مذکور به ساختمانی منتهی می‌شود که تصویر یک انسان نیز بالای آن نقش بسته و احتمال می‌رود یک شاه نشین باشد.

آثار موجود دردهانه غلامان در روی یک سلسله بلندی های طبیعی به درازای 5/1 کیلومتر و پهنای 300 تا 800 متر در کنار بقایای دلتای قدیمی و خشک سنارود واقع شده است.

روی سطح زمین‌های شهر دهانه غلامان بقایای آثار مادی، فرهنگی و به خصوص سفال دیده نمی‌شود و تنها در برخی موارد استثنایی نمونه‌های فرسوده و شکسته سفالی که به سبب فرسایش زیاد غیر قابل تشخیص می‌باشند به صورت پراکنده در سطح شهر یافت می‌شود.

بقایای موجود در این شهر از دو گروه ساختمان اصلی و تعدادی بناهای منفرد ترکیب شده است. یک قسمت شهر در بخش غربی و در درازای آبراهه‌ای که شن‌های متحرک آن را پرکرده‌اند قرار داشته و بخش دیگر یعنی قسمت شرقی شهر به دو بخش برابر تقسیم می‌شد و آثار آن تا جائی که به نام قبر زرتشت خوانده می‌شود ادامه داشته است.

در این دو بخش تعداد 27 بنای قابل تشخیص وجود دارد. این بناها چه از نظر بزرگی اندازه و چه از نظر نقشه و ترکیب اتاق‌ها و سایر اجزای معماری قابل توجهند.

این ساختمان‌ها دارای کاربرد همگانی؛ مذهبی و اجتماعی بوده‌اند. بناهای متوسط و کوچک و سکونتی شهر در محله مسکونی و غرب ساختمان شماره 3 قرار دارند.

در بخش جنوبی و درفاصله حدود 2 کیلومتری شهر؛ آثار و بقایای بنای بزرگی وجود دارد که از آن با نام بنای نظامی یاپادگان یاد شده است. دیوارهای بزرگ و حجیم این بنای بزرگ مربع شکل؛ تقریبا 200 متر درازا و حدود 3 الی 4 متر پهنا دارند.

در بنای ساختمان‌های دهانه غلامان دقت زیادی به کاربرده شده است. بناها در ردیف‌های نسبتا منظمی ساخته شده‌اند و به دلیل وزش بادهای 120 روزه که همواره از شمال غربی به سوی جنوب شرقی می‌وزند؛ درهای ورودی کلیه آانها یا در ضلع جنوبی ساختمان‌ها قرار دارند و یا در مقابل آنها باد شکنی تعبیه شده است.

دیوارهای اصلی ساختمان‌ها با خشت‌های مستحکم بنا شده و اتاق‌ها دارای سقف‌های هلالی شکل و راست گوشه هستند و از قواعد معماری و زیبایی پیروی می‌کنند.

محوطه صنعتى شهر دهانه غلامان که در بخش وسیعى در اطراف چاله‏هاى چاه نیمه امروزى قرار گرفته، خارج از محله‏هاى مسکونى و شهرى آن واقع شده بود. به طوریکه جدایى محله ویژه صنعتگران در سیستان سنتى باسابقه دیرینه است که در زمان‌هاى بسیار دورتر در شهر سوخته نیز وجود داشته است.

در این شهر بنایی وجود دارد که به احتمال زیاد کاربرد مذهبی در این شهر 2500 ساله داشته است. این بنای چهار گوش با وسعت 2500 متر مربع دارای 36 اتاق شیب‌دار با یک حیاط مرکزی است.

اتاق‌های این بنا تنگ و باریک و کم نور هستند و شرایط بهتری را برای حفاظت از مواد غذایی فراهم آورده‌اند. این ساختمان در اصل مکانی برای تولید موادی بوده که در مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.

در حیاط این بنا، چهار انبار به شکل اتاق‌های دراز و کم ارتفاع وجود دارد که تصور می‌شود به عنوان سردخانه برای نگهداری مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.

در تعدادی از این اتاق‌ها، تاسیسات مختلف از جمله پنج آسیاب، کوره، انبارهای کوچک برای نگهداری مواد اولیه، وسایل و ابزار کار مانند سنگ ساب، سنگ آسیاب، ابزار سایش و غیره یافت شده است.

در یکی از اتاقهای این بنا نیز سکو و یا محرابی به ارتفاع 7 ساتنی متر از کف زمین کشف شد که محل شکرگزاری مواد تولید شده‌ای بوده که در مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.

در اتاق‌های این ساختمان حدود یک صد لیوان سفالی کشف شد که همگی دارای اثر مهر سازنده لیوان‌ها بودند. تعداد کل سفال‌های پیدا شده در دهانه غلامان حدود 50 هزار قطعه است که تعداد زیاد اشیا حاکی از بالا بودن سطح اقتصادی جامعه ساکن در دهانه غلامان است.
در این شهر بر خلاف معماری هخامنشی سقف‌ها را گنبدی می‌ساختند و این یکی از موارد نادر در زمان هخامنشی است. یک کانال آبی، شهر را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند و احتمالا بخش شمالی به دلیل وجود ساختمان های بزرگ در آن متعلق به اشراف شهر بوده و بخش جنوب رودخانه مردم معمولی زندگی می‌کردند.

در این قسمت سازه‌های مسکونی توسط کوچه‌های موازی شرقی غربی تقسیم شده‌اند. استخوان‌های کشف شده عموما متعلق به پستانداران هستند.