ایران‌بوم

اشاره: کمتر کسی است که با فارسی، دستور و فرهنگ این زبان و ادبیات غنی‌اش آشنا باشد و آقای دکتر حسن انوری را نشناسد و اگر کمتر از پنجاه سال دارد، به نوعی شاگرد او نباشد. نگاهی به حجم کارهای استوار ادبی او که در همین صفحه آمده، نشان می‌دهد چگونه دو یا سه نسل از نوباوگان این مرز و بوم از خوان ادبی بهره برده‌اند که استاد انوری برایشان گسترده است. به همین روی چندی پیش گرامیداشت خدمات علمی و فرهنگی ایشان با حضور تنی چند از عالمان، استادان و دوستداران علم و دانش در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد که برخی سخن راندند و برخی نوشتارشان در کتابچهٔ انجمن به چاپ رسید که در زیرگزیده‌ای از آنها را مرور می‌کنیم؛ از آن جمله است سخنان کوتاه آقای دکتر مهدی محقق (رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی) که گفتند:

دکتر انوری یکی از مهمترین فرهنگهای فارسی یعنی «فرهنگ سخن» را با کوشش فراوان در هشت جلد تألیف کرده‌اند که کاری ارزشمند است. اهالی آذربایجان علاقه زیادی به زبان فارسی دارند و بسیاری از عالمان این خطه خدمات بزرگی به فرهنگ و زبان فارسی نموده‌اند. دکتر انوری نمونه بارزی از این افراد است، یا آیت‌الله محمدعلی مدرس تبریزی. فن فرهنگ‌نویسی در میان مسلمانان رواج داشته است و حتی مهمترین فرهنگ زبان عربی توسط یک ایرانی یعنی مجدالدین فیروزآبادی نوشته شده است.

فضل و فضیلت دوشادوش یکدیگر

رسول شایسته

بی‌مجادله و مداهنه و بدون مقدمه عرض می‌کنم که آقای دکتر حسن انوری، استاد دانشگاه و مؤلف آثار مهم و باارزش و از جمله فرهنگ بزرگ سخن، از نوادر و مفاخر روزگار ماست. در این سخن نه اغراق و مبالغه‌ای است و نه نویسندهٔ این سطور بدین وسیله می‌خواهد حق دوستی و همکاری چهل‌سالهٔ خود را به ایشان ادا بکند. آقای انوری افزون بر جامعیت علمیی که دارند، و در ذیل این مقاله مختصری به آن اشاره خواهد شد، واقعاً انسانی به تمام معنی آراسته به مکارم و فضایل اخلاقی است؛ فضایلی که کرامت و شرافت انسانیتْ قائم به تحقق آنها در وجود هر انسانی است.

جمعی بودند و اکنون نیز هستند، استادان مبرزی که در علم و دانش از فحول روزگار خویش به شمار می‌آمدند، اما مع‌الاسف پایشان از صراط مستقیم لغزید و شرف علمی و انسانی خود را در پای بت قدرت و ثروت قربانی کردند و زرق و برق زندگی آنان را به بیراهه کشاند. نیازی به ذکر نمونه نیست چون متأسفانه شمار آنان اندک نیست! اما اندک‌شمارند استادان والامقامی که در برابر جلوه‌های فریبنده زندگی وسوسه نشده و «دانش و آزادگی و دین و مروت» را فدای درم و دینار نکرده باشند و دکتر انوری از افراد شاخص چنین استادانی است.

در این مدت دیرینه‌ای که من با ایشان دوستی و همکاری و حشر و نشر داشته‌ام، بارها شاهد بوده‌ام که موقعیت‌ها و فرصتهای مناسبی پیش آمده است که ایشان نیز مانند بسیاری دیگر بر اریکهٔ مناصب و مقامات عالیتری تکیه بزنند، اما این استاد عزیز برای اینکه کرامت انسانیِ خود را حفظ کنند و پاکی و نیکنامی را فدای ثروت و شهرت نکنند و دامن خود را نیالایند، از این همه فریبندگی‌ها روی برتافته‌اند و تنها به استادی دانشگاه اکتفا کرده‌اند. ایشان با سعی و تلاش مستمر، خود را از آموزگاری به بالاترین درجه رسانده‌اند. پیداست که پیمودن این راه دور و دراز و پر نشیب و فراز چه رنجها و مرارتها دارد.

آقای دکتر انوری آثار و تألیفات و مقالات فراوانی دارند که در این مقاله مختصر نمی‌توان درباره همه آنها بحث کرد. اینک درباره برخی از کارهای علمی و تحقیقی ایشان مطالبی به اختصار عرض می‌کنم و سخن را به پایان می‌برم:

کارهای علمی و تحقیقی

1ـ آقای دکتر انوری در سالهایی که در وزارت آموزش و پرورش مسئول تألیف و تدوین کتابهای قرائت فارسی و دستور زبان بودند، ابتکاراتی در تألیف کتابهای ابتدایی به کار بردند که در کتابهای تألیف شده پیش از آن سابقه نداشت و بعدها دیگران در آثار خود از سبک کار ایشان استفاده و بلکه تقلید کردند. از جمله این نوآوریها این است که برخی از قواعد دستوری و نگارشی و حتی بلاغی که پیش از آن در این‌گونه کتابها به چشم نمی‌خورد، با زبانی ساده و کودکانه در پایان برخی از قطعات درسی نقل شده است که به حق ابتکاری کم‌نظیر بود.

از امتیازات دیگر این سلسله از کتابها این است که معنی واژه‌ها و ترکیبهای جدید هر درس به شیوه‌ای نوین و با رعایت دقیق مسائل و نکات آموزشی در پایان هر درس آورده شده است که در زمان تألیفِ این کتابها یعنی حدود 50 سال پیش مورد تأیید و تحسین صاحب‌نظران تعلیم و تربیت بوده است. البته این یکی دو مورد، نمونه‌ای از دهها مورد ابتکاری است که در تألیف این سلسله کتابها به کار رفته است.

در تألیف کتابهای دبیرستانی، به ویژه دو کتاب «آیین نگارش» همین نوآوریها و ابداعات به چشم می‌خورد. به نظر این جانب اهمیت این کتابها به هیچ‌وجه از کتابهای درسیی که استادان و از جمله خود ایشان برای تعلیم زبان فارسی برای دانشجویان دانشگاهها تألیف کرده‌اند، کمتر نیست، بلکه مهمتر از آنهاست؛ زیرا مؤلف در تألیف این نوع کتابها باید بسیاری از دقایق و ظرایف آموزشی و روان‌شناختی را رعایت کند که چه بسا در تألیف کتابهای درسی برای دانشگاهها ضرورتی برای رعایت این همه دقت و وسواس احساس نمی‌شود.

2ـ آقای دکتر انوری و دوست و همکار دیرین ایشان، شادروان دکتر حسن احمدی‌گیوی یک دوره قواعد «دستور زبان فارسی» برای دوره راهنمایی و دبیرستانها تألیف کرده‌اند که واقعاً در نوع خود کم‌نظیر است. این کتابها بعدها پایه و اساس تألیف چندین جلد کتاب دستور زبان فارسی شد که در مراکز تربیت معلم و دانشگاهها به عنوان کتابهای درسی تدریس می‌شده است و امروزه نیز مورد استفاده همه علاقه‌مندان آموزش قواعد دستوری زبان فارسی است.

3ـ از دیرباز آنان که دلشان در عشق زبان فارسی و ادبیات فخیم و فاخر آن می‌تپد، دریافته بودند که بر چهره این گنجینهٔ عظیم ملی و این میراث گرانبهای جهانی اندک‌اندک غبار فراموشی می‌نشیند و جوانان و حتی دانشجویان رشته‌های ادبیات دانشگاهها به تدریج با این آثار به علت سنگینی حجم و عرضه نامناسب آنها بیگانه می‌شوند. پیداست که برای جلوگیری از وقوع چنین ضایعه و خسران بزرگ و ملی، می‌بایست چاره‌ای اندیشید.

از این‌رو گروهی از استادان دلسوز از جمله شادروانان دکتر ناتل‌خانلری و دکتر ذبیح‌الله صفا و کسان دیگر به فکر افتادند که مجموعه‌های کوتاهی از آثار نظم و نثر فارسی همراه با توضیح لغات و حل مشکلات آنها فراهم کنند و در اختیار دانشجویان و دیگر علاقه‌مندان بگذارند و البته چنین کردند و چندین جزوه مختصر؛ اما واقعاً غیر وافی برای رسیدن به هدفی که از انتشار آنها در نظر بود، تهیه و منتشر کردند. با این همه این کار ناتمام ماند و دنبالهٔ آن رها شد.

از جمله کسانی که در این راه گامهای بلندی برداشتند و در تحقق این آرزو کوشیدند، آقای دکتر انوری و همکار و دوست قدیمشان شادروان دکتر جعفر شعار بودند. این دو با آگاهی و توانایی کامل به این کار سودمند و مهم دست یازیدند و به بهترین و شایسته‌ترین وجه آن را به سامان و پایان رسانیدند. مجموعه‌ای که بدین ترتیب و با عنوان «مجموعه ادب فارسی» انتشار یافت، امّهات آثار ادبی فارسی را ـ اعم از شعر و نثر ـ در بر می‌گیرد.

این مجموعه که از رودکی آغاز و با علی‌اکبر دهخدا پایان می‌پذیرد، علاوه بر گزینش صحیح آنها و افزودن بر دقت علمی ستایش‌انگیزی که در عرضه مطالب آن دیده می‌شود، از جهت آراستگی ظاهر، در نوع خود کم‌نظیر است. این دو بزرگوار با انتشار این مجموعه، خدمتی بزرگ به بقا و دوام و گسترش زبان و ادب فارسی انجام داده‌اند. هر اثر از این مجموعه به وسیله مؤلفی محقق و متخصص فراهم آمده است.

مقدمه‌های محققانه و عالمانه و مفصلی که فراهم‌آورندگان تهیه کرده‌اند، از امتیازات این مجموعه است. از نوآوریهای دیگری که در این مجموعه به چشم می‌خورد، درج آرای صاحب‌نظران درباره اثر و مؤلف آن پس از مقدمه کتاب است که گاه به چندین صفحه بالغ می‌شود و برای خواننده بسیار مفید و آموزنده است و ارزش علمی این آثار را دوچندان کرده است.

4ـ به نظر بسیاری از اهل ادب مهمترین و مفیدترین تألیف آقای دکتر انوری همانا فرهنگ بزرگ سخن است که در 8 جلد و یک ذیل و تکمله منتشر شده است. این تألیف گرانبها سالها و بلکه نسلها و عصرها ماندگار و مورد استفاده و مراجعه همه فارسی‌زبانان و فارسی‌دانان اقطار عالم خواهد بود.

دانشمند جامع‌الاطراف

در آغاز مقاله اشاره شد که آقای دکتر انوری ادیب و دانشمندی جامع‌الاطراف هستند و به حق نیز چنین است. ایشان علاوه بر دو سه زمینه کار تخصصی یعنی لغت‌نویسی و دستور زبان فارسی و حتی علوم بلاغی، در دیگر رشته‌ها و شاخه‌های ادب فارسی صاحب مطالعات عمیق و بلکه صاحب‌نظرند.

افزون بر اینها ایشان در ادبیات ملتهای غربی، اعم از شعر و داستان‌نویسی، مطالعات دامنه‌داری دارند و از این‌رو با تبحر و احاطه علمی بر ادب فارسی، در ادبیات تطبیقی هم نظریات جالبی دارند و این نکته را دانشجویانی که در کلاسهای دانشگاه با ایشان درس داشته‌اند، به خوبی درک کرده‌اند. بد نیست در اینجا به خاطره‌ای که تسلط ایشان را بر ادبیات اروپایی به خوبی نشان می‌دهد،‌ اشاره‌ای بکنم.

یادم هست همین زمستان گذشته که هوا به شدت آلوده بود و حتی نفس کشیدن هم برای جوان و سالخورده و تندرست و ناتندرست دشوار شده بود،‌ بنده مطلبی را که سی چهل روز پیش درباره آلودگی هوا در رمانی اروپایی خوانده بودم، در مجلسی برای حضار (که آقای دکتر انوری هم از آن جمله بود) نقل کردم. آن مطلب این است که نویسندهٔ این رمان در توصیف وضع اسفناک کارگران معادن زغال‌سنگ نوشته بود: هوای این معادن و هوای محیطی که کارگران در آن زندگی می‌کنند، چنان غلیظ و متراکم است که می‌توانی آن را با چاقو ببرّی.

حاضران با اظهار شگفتی از این تعبیر بدیع و غیرمتعارف پرسیدند: عنوان این رمان و نام نویسنده آن چیست؟ گفتم نمی‌دانم و فراموش کرده‌ام. آقای دکتر انوری بلافاصله گفتند: «این تعبیر از رمان ژرمینال امیل زولا، رمان‌نویس نامدار سده 19 فرانسوی است» و من که به ذهن خود مراجعه کردم، دیدم که نظر ایشان کاملاً صائب است.

افزون بر آنچه گفته شد، آقای دکتر انوری حافظ‌شناس و حافظ‌پژوه مبرزی است و کتابی که ایشان با الهام از خود حافظ با عنوان «یک قصه بیش نیست» درباره برخی از ویژگیهای شعر این شاعر بزرگ جهانی نوشته‌اند، شاهدی عادل برای اثبات این مدعاست.

فرزند خلف دهخدا و معین

دکتر محمدرضا شفیعی‌کدکنی

آشنایی و دوستی من با دکتر حسن انوری، به نیم قرنی پیش از این می‌رسد، سال‌هایی که در دورهٔ دکتری ادبیات فارسی دانشگاه تهران،‌ در کلاسهای پرفیض استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، در کنار هم، پشت یک میز می‌نشستیم و هر دم مسحور دانش بیکران و حضور ذهن خارق‌العاده آن یگانهٔ روزگار بودیم. در همان سالها دکتر انوری به همکاری با لغتنامهٔ دهخدا انتخاب شده بود و زیرنظر استاد بزرگ و فداکار فرهنگ ایران زمین شادروان دکتر محمد معین، مشغول کار بود.

دوران سی ـ چهل ساله همکاری با لغتنامه دهخدا که هنوز هم خوشبختانه ادامه دارد، در وجود دکتر انوری دانش و تجربه‌هایی را در راه فرهنگ‌نویسی فارسی ذخیره کرد که توانست در فاصلهٔ چند سال یکی از عظیم‌ترین برنامه‌های فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی را با توفیقی آسمانی به‌سامان برساند و حاصل آن در مرحله پایانی فرهنگ نُه جلدی سخن و فرهنگ سه جلدی «امثال فارسی» و «فرهنگ اعلام تاریخی» و نیز «فرهنگ اعلام جغرافیایی» بود، در کنار چندین کار بزرگ دیگر، باز هم در حوزهٔ فرهنگ‌نویسی فارسی.

این تنها چشم‌انداز توفیقات او بود در قلمرو فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی. دکتر انوری گاه به تنهایی و گاه با همکاری استادانی دیگر بسیار کارهای ممتاز در حوزهٔ ادب فارسی دارد که بی‌گمان در کارنامهٔ علمی او چاپ شده است و نیازی به هیچ‌گونه ستایشی ندارد.

این بنده وقتی در تنهایی خود به غربال کردن چهره‌های فرهنگ ایران زمین در زمینه‌های مختلف می‌پردازم، دکتر انوری را یکی از برجسته‌ترین مردان این عصر می‌بینم و فرزند خلف دهخدا و معین. برای کهن‌دوست دانشمند و یگانه، عمری دراز همراه با سلامت و توفیق آرزو دارم.

دستور و استواری زبان

دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب‌فارسی

در ساختمان زبان و ادب‌فارسی، دستور زبان حکم اسکلت را دارد. همان‌طور که ساختمان قائم به اسکلت است و در و پنجره و نقاشی و سایر تزئینات بعد از استواری اسکلت امکان ظهور پیدا می‌کنند، در مقوله زبان هم دستور زبان است که به اصل زبان استواری می‌بخشد. هرگاه توجه به دستور زبان در جامعه‌ای کم شود، باید احساس خطر کرد. من در سالهای اخیر گاهی چنین احساسی داشتم.

تصور می‌کنم اگر به موضوع پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری زبان فارسی در کشور مراجعه کنیم و تعداد پایان‌نامه‌هایی را که با موضوع دستور زبان فارسی نوشته می‌شوند با هم مقایسه کنیم، درمی‌یابیم تعداد پایان‌نامه‌های مربوط به دستور زبان کاهش یافته و این، علامت خوبی نیست. این مسأله به نوعی نشان می‌دهد که استادان و دانشجویان به نوعی حوصله ندارند وقت خود را صرف دستور زبان کنند.

دکتر انوری، چنین شخصیتی داشتند و سالهای زیادی از عمر عزیز خود را صرف تألیف کتابهای دستور برای دانش‌آموزان مدارس کردند. همین جا یاد می‌کنم از دوست و همکار ارجمند ایشان، مرحوم دکتر حسن احمدی گیوی که آن مرد بزرگ هم آذربایجانی بود و به دستور زبان فارسی عشق می‌ورزید.

بنده اصرار و تأکید دارم بر اینکه در زبان فارسی، همواره فرهنگهای متنوعی تألیف شود. من توجه به فرهنگ لغت را نشانه زنده بودن زبان می‌دانم در زبان انگلیسی تا کنون چند صدفرهنگ زبان تألیف شده است. آقای علمی و دکتر انوری، کاری را در مدت هشت سال به انجام رساندند و فرهنگ بزرگ «سخن» تألیف شد و زبان فارسی صاحب فرهنگ لغت پاکیزه و روشمندی شد. در اوایل انتشار این فرهنگ، مقام معظم رهبری، در زمان بازدید از نمایشگاه کتاب تهران این فرهنگ را دیدند و خوشحالی خود را از تألیف آن اعلام کردند.

ما در ایران، وارد دنیایی شده‌ایم که به فرهنگ‌نویسی به عنوان یک علم نگاه می‌شود. البته نمی‌خواهیم زحمات پیشینیان را انکار کنیم. هرکاری با نقص شروع می‌شود و سپس به تکامل می‌رسد، بنده از آن جهت که دکتر انوری به دستور زبان فارسی و فرهنگ‌نویسی اهتمام کرده است، احترام زیادی برایشان قائلم. دکتر انوری بسیار کم سخن هستند، پرکار و کم‌حرف و در جلسات فرهنگستان معمولاً حرف نمی‌‌زنند. من گاهی با لطایف‌الحیل ایشان را در فرهنگستان به حرف می‌کشم. عجیب هم این است که ایشان نام فرهنگشان را فرهنگ «سخن» گذاشته‌اند!