نام‌آوران ایرانی
مزد تنهایی‌اش را در دهلاویه گرفت - نگاهی به زندگی و زمانه چمران
- بزرگان
- نمایش از پنج شنبه, 29 خرداد 1393 10:26
- بازدید: 3403
برگرفته از تارنمای دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
محمود فاضلی
مصطفی چمران از شخصیت‌هاى مبارز، وزیر دفاع دولت موقت جمهورى اسلامى و فرمانده ستاد جنگ‌هاى نامنظم در جنگ عراق با ایران در 1310ش در قم به دنیا آمد و از یك سالگى در تهران بزرگ شد. چمران تحصیلات ابتدایی‌اش را در دبستان انتصاریه، نزدیك منطقه پامنار، گذراند و در دبیرستان دارالفنون و البرز دوره متوسطه را به پایان رساند. طى تحصیل از شاگردان ممتاز به‌شمار می‌آمد. از پانزده سالگى در جلسات دینى، از جمله درس تفسیر قرآن آیت‌اللّه طالقانى در مسجد هدایت شركت كرد. وى در 1332 در رشته الكترومكانیك دانشكده فنى دانشگاه تهران پذیرفته شد و در دوران تحصیل، دانشجویى ممتاز و به‌ویژه مورد توجه و عنایت استادش، مهدى بازرگان بود.
پس از كودتاى 28 مرداد 1332 و سقوط دولت دكتر مصدق، چمران به كمیته نهضت مقاومت ملى دانشكده فنى پیوست. در واقعه 16 آذر 1332، در اعتراض دانشجویان به دیدار ریچارد نیكسون (معاون رئیس‌جمهورى وقت آمریكا) از ایران، چمران مصدوم شد. وى در دهمین سالگرد واقعه، مقاله مفصّلى در این باره نوشت كه در نشریه «كنفرانس بین‌المللى دانشجویان» در آمریكا به چاپ رسید. چمران پس از فارغ التحصیلى، در 1337 با استفاده از بورس تحصیلى شاگردان ممتاز براى ادامه تحصیل راهى آمریكا شد. درجه كارشناسی ارشد مهندسى برق را از دانشگاه تگزاس گرفت و براى ادامه تحصیل به دانشگاه بركلى رفت و دوره دكترى در رشته الكترونیك و فیزیك پلاسما (مهندسى گرافت هسته‌اى) را با درجه ممتاز به پایان رساند. وى در طى تحصیل به مبارزه سیاسى ـ اعتقادى خود ادامه داد و به‌سبب این فعالیت‌ها بورس تحصیلی‌اش قطع شد.
وى و چند نفر از دانشجویان، شاخه‌اى از جبهه ملى را با عنوان «جبهه ملى ایران در آمریكا» تأسیس كردند و او به عضویت شوراى مركزى و هیئت اجرایى آن انتخاب شد. وى، همچنین به سبب تلاش فراوان در راه پیشبرد جنبش دانشجویى، در نهمین مجمع عمومى سازمان دانشجویان ایرانى در آمریكا، كه در دانشگاه بركلى در خرداد 1341 برگزار گردید، به عنوان نخستین عضو افتخارى و دائم سازمان برگزیده شد. در اوایل دهه 1340، چمران به همراه دانشجویان ایرانى و نیز دانشجویان مسلمان سایر كشورهاى اسلامى، «انجمن اسلامى دانشجویان در آمریكا و كانادا» را پایه‌گذارى كرد كه به یكى از فعال‌ترین سازمان‌هاى اسلامى در آمریكا تبدیل شد. از درون این انجمن، «گروه فارسی‌زبان» انجمن اسلامى دانشجویان شكل گرفت.
پس از قیام پانزدهم خرداد چمران و دیگر اعضاى اصلى شاخه نهضت آزادى ایران در خارج از كشور، مبارزه مسلحانه را راه حل مناسبى براى مبارزه با حكومت شاه دانستند و تصمیم گرفتند با تشكیل پایگاهى در كشورهاى عربى (الجزایر و مصر)، گروهى از اعضا را براى آموزش مبارزه مسلحانه به این كشورها اعزام كنند. در پى این تصمیم، چمران و ابراهیم یزدى در ملاقاتى با سركنسول مصر در واشنگتن، از دعوت وى براى سفر به مصر استقبال نمودند و با سفیر مصر در سوئیس نیز مذاكراتى كردند. در 1343 نخستین هیئت اعزامى با عنوان «سازمان مخصوص اتحاد و عمل» (سماع) براى آموزش راهى مصر شد.
برنامه‌هاى آموزشى در مصر تا 1345 ادامه یافت ولى به دلیل جنگِ تبلیغاتى مصر علیه تمامیت ارضى ایران، روابط «سماع» با دولت مصر تیره شد و ستاد عملیات به لبنان منتقل گشت. استقرار در لبنان نیز طولى نكشید، زیرا جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل (1967) اوضاع لبنان را آشفته كرد و افزون بر آن تیرگى روابط ایران و لبنان در 1346كه به قطع رابطه دو كشور انجامید، ادامه فعالیت اعضاى نهضت را غیرممكن ساخت و در نتیجه فشارِ دولت لبنان، آنان مجبور به ترك این كشور شدند. چمران به آمریكا بازگشت، ولى در اواخر 1349 بار دیگر براى ادامه مبارزه سیاسى و به دعوت امام موسى صدر رهبر شیعیان لبنان، راهى لبنان شد و در جنوب آن اقامت گزید و از همانجا با فلسطینی‌ها در ارتباط بود. او با همكارى امام موسی‌صدر «حركة المحرومین» و شاخه نظامى آن، اَمَل را پایه‌ریزى كرد و مدیریت مدرسه صنعتى جبل عامل را در صور به عهده گرفت. پس از ربوده شدن امام موسى صدر، چمران به عنوان یكى از اعضاى اصلى رهبرى حركةالمحرومین برگزیده شد.
او در اقامت هشت ساله‌اش در لبنان، بیشتر وقایع سیاسى و انقلابى آنجا را زیر نظر داشت. وى در مركز سازمان امل در جنوب شرقى بیروت در منطقه شِیاح، از مناطق فقیرنشین شیعیان، مجدانه فعالیت می‌كرد و براى تربیت جوانان مسلمانِ شیعه و ارائه درس‌هاى اسلامى، سازمان‌هاى اسلامى دانشجویان را در بیروت و شهرهاى جنوبى لبنان، به شیوه انجمن‌هاى اسلامى دانشجویان، تأسیس كرد كه بعدها جوانانِ این مراكز هسته اولیه حركة المحرومین را به‌وجود آوردند. چمران در كمك به مردم فقیر لبنان نیز نقش مؤثرى داشت، از جمله در صور براى شیعیان فقیر كارگاه قالی‌بافى دایر كرد. پس از پیروزى انقلاب اسلامى (بهمن 1357)، چمران پس از 23 سال دورى از وطن به ایران بازگشت نخستین اقدام او راه‌اندازى اولین دوره آموزش سپاه پاسداران بود كه خود تربیت اعضا را به‌عهده گرفت و پس از انتصاب به سمت معاونت نخست‌وزیر، به حل و فصل مسائل مناطق بحرانى كشور پرداخت. با گذشت هشت روز از پیروزى انقلاب اسلامى، آشوب و جنگ مسلحانه در كردستان آغاز شد و چمران به همراه سرتیپ فلاحى، فرمانده نیروى زمینى، مأموریت یافت تا با شیوه‌هاى مسالمت‌آمیز بحران را رفع نماید. او پس از حل‌و فصل قضیه مریوان، مأمور آرام سازى پاوه و دیگر شهرهاى كردستان شد. غائله كردستان سرانجام با ورود ارتش به منطقه و استقامت چمران و نیروهاى محلى فروكش كرد.
چمران پس از بازگشت به تهران به پیشنهاد شوراى انقلاب و به فرمان امام خمینى در آبان 1358 به وزارت دفاع منصوب شد. او برنامه‌هایى را براى دگرگونى و اصلاح در ارتش پی‌ریزى كرد كه یكى از مهم‌ترین آنها توجه به صنایع و تحقیقات دفاعى بود. وى همچنین یكى از سه عضو هیئتى بود كه پس از برقرارى آرامش نسبى در كردستان، براى اصلاحات و سازندگى و مذاكرات سیاسى با گروهها و مردم كردستان راهى منطقه شدند.
چمران در نخستین دور انتخابات مجلس شوراى اسلامى، با بیش از یك میلیون رأى به نمایندگى مردم تهران انتخاب شد و براساس حكم امام خمینى در اردیبهشت 1359، نماینده و مشاور رهبر انقلاب در شوراى عالى دفاع شد. چمران براساس تجارب نظامی‌اش پیش از شروع جنگِ عراق با ایران، با توجه به ناامنى مرزها به‌ویژه مرزهاى غربى، پیشنهاد تشكیل لشکرهایى ده هزار نفرى از نیروهاى مردمى را ارائه داد كه به تصویب شوراى انقلاب رسید و ارتش نیز موظف به همكارى شد، ولى به‌سبب موافق نبودن رئیس ستاد مشترك وقت، این طرح به تعویق افتاد.
با شروع جنگ، چمران به همراه شمارى از رزمندگانى كه در كردستان جنگیده بودند، براى ساماندهى نیروهاى مردمى در برابر حملات عراق راهى اهواز شد و در نخستین شب ورود، اولین حمله چریكى را به تانك‌هاى دشمن، كه اهواز را محاصره كرده بودند، آغاز كرد. یكى از اقدامات مهم وى، تشكیل ستاد جنگ‌هاى نامنظم در اهواز بود تا در جبهه‌هاى غرب و جنوب اهواز خط دفاعى به وجود آورد. این ستاد با سازماندهى گروهى از رزمندگان داوطلب، واحد مهندسى فعالى را راه‌اندازى كرد كه یكى از برنامه‌هاى آن احداث جاده‌هاى نظامى در مناطق مختلف و ایجاد آبراهه‌اى براى تغییر مسیر رود كارون به سوى دشمن براى محافظت از اهواز بود. همچنین به ایجاد هماهنگى بین ارتش و سپاه و نیروهاى داوطلب مردمى پرداخت كه در روند مقاومت اهواز نتایج ثمربخشى داشت.
چمران در آزادسازى سوسنگرد و تپه‌هاى اللّه‌اكبر (در اردیبهشت 1360) شركت داشت پس از فتح ارتفاعات اللّه‌اكبر، چمران طرح تسخیر دِهْلاویه را به كمك رزمندگان ستاد جنگ هاى نامنظم به مرحله اجرا درآورد و در 31 خرداد 1360 براثر اصابت تركش خمپاره دشمن به شهادت رسید. چمران دو بار ازدواج كرد. همسر اولش آمریكایى بود كه از او صاحب سه پسر و یك دختر گشت. خانواده‌اش هنگام اقامت چمران در لبنان، به سبب ناسازگارى با محیط، به آمریكا بازگشتند و او خود در لبنان ماند و این امر موجب جدایى همسرش از او شد. پس از جدایى، وى با زنى لبنانى ازدواج كرد ولى از او صاحب فرزندى نشد.
چمران مردى وارسته، با عواطف عمیق انسانى بود كه در برابر مصائب بشرى به شدت منقلب می‌شد. راز و نیازهاى عارفانه‌اش، در دست نوشته‌هایى كه از او به جا مانده، حاكى از عشق و علاقه خالصانه او به خدا و اوج محبت و دوستی‌اش نسبت به همنوعانش است، چنان‌كه دوستانش لقب «خداى عشق» را به او داده بودند. او فردى وحدت‌گرا و از گرایش به هر جریانِ منهاى اسلام به شدت گریزان بود. دست نوشته‌هاى چمران به‌تدریج از سوى بنیاد چمران به‌چاپ رسیده كه از آن جمله است: خدا بود و دیگر هیچ نبود؛ على زیباترین سروده‌ى هستى؛ مجموعه بینش و نیایش و چهارگفتار پیرامون شناخت انسان و خدا. همچنین، دو كتاب لبنان و كردستان حاوى خاطرات او از لبنان و كردستان است.
منابع :
- دانشنامه جهان اسلام.
- مهدى بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، گفتگو با غلامرضا نجاتى، تهران 1375ـ1377.
- گزیده‌اى از مجموعه سخنرانی‌ها و دست‌نوشته‌هاى... شهید دكتر مصطفى چمران درباره لبنان .
- چگونگى شهادت دكتر مصطفى چمران، كیهان، ش 11314.
