ایران‌بوم

کلاف عظیم میلگرد با صدای بلند روی زمین می‌افتد و کمی آن‌سوتر اهرم بیل مکانیکی بالا می‌رود تا تلی از خاک را جا‌به‌جا کند؛ کامیون‌ها هم هستند برای بردن خاک و نخاله‌ها.

اهرم بیل که بالا می‌آید قطعه‌ای دیگر از تکه سفالی مربوط به یکی از دوره‌های دور، خرد می‌شود اما در میان این همه هیاهو برای احیای میدان قدیمی شهر، آن هم با لودر و کامیون، صدای شکستن هیچ سفالی به گوش نخواهد رسید. اینجا میدان عتیق، میدان‌کهنه، سبزه‌میدان یا هر آن چیزی است که شما آن‌ را به آن نام می‌خوانید. البته نام، مهم نیست؛ مهم این است که بسیاری از دوستداران میراث تاریخی کشور برای ساخت زیرگذر و مجتمع‌های تجاری در قدیمی‌ترین میدان شهر اصفهان از یک سو اظهار نگرانی می‌کنند و از سوی دیگر مدیران شهری این نگرانی را نابجا دانسته و حتی آن ‌را حرکت جهت دار برخی افراد مبنی بر ایجاد شبهه در عملیات اجرایی طرح عظیم عتیق اصفهان می‌دانند. مسئولان میراث هم به تماشا نشسته‌اند.

ماجرای میدان عتیق از آنجایی آغاز شد که مدیران شهری تصمیم گرفتند این میدان را که روزگاری مرکز اصلی شهر اصفهان بود و به‌دلیل همجواری با مسجد جامع و بازار برای خود کیا و بیایی داشت، اما در گذر دوران از یادها رفته بود، دوباره احیا کنند. در طرح تهیه شده برای احیا و البته حفظ هویت این میدان تاریخی که مربوط به چندین سال پیش می‌شود، جنبه‌های متنوعی دیده شده و البته بنا به گفته مدیران شهری که مدام نیز بر آن تأکید می‌کنند نظر کارشناسان سازمان میراث فرهنگی لحاظ شده بود تا مسیر تونل مترو و زیرگذر با متراژ 35 هزار و 314متر مربع ایجاد شود. برای توقف انبوه خودروهای کسانی هم که برای خرید به این محل خواهند آمد پارکینگ‌های متعددی در چند فاز در نظر گرفته شده بود و قرار شد فاز یک پارکینگ این میدان 36هزار و 332متر‌مربع و پارکینگ مرکز خرید هم 6هزار و 825مترمربع مساحت داشته باشد.

شهردار اصفهان در سخنانی با تأکید بر اینکه شهرداری اصفهان بدون ملاحظات سیاسی و به‌دلیل رفع نیاز مردم و شهر این طرح را به‌صورت همه‌جانبه به اجرا درآورده است، بیان داشت: مرحله نخست اجرای طرح میدان عتیق، احداث زیرگذر است. در فاز سوم این طرح نیز محوطه 32 هکتاری در دستور کار قرار گرفته که بیش از 20 پروژه تجاری، اقامتی با سرمایه‌گذاری 350 میلیارد تومان را شامل شده تا این میدان بتواند جایگاه اصلی خود را به دست آورد.

تاریخ را خراب نکنید

آغاز عملیات عمرانی در میدان‌کهنه، سرفصلی بود برای اظهار نگرانی کارشناسان و دست‌اندرکاران میراث فرهنگی کشور. البته مسئولان شهری نیز همچنان بر کاربری فرهنگی و تاریخی میدان عتیق و حفظ آن اصرار داشته و دارند. اواخر مهرماه بود که معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان به رسانه‌ها گفت: میدان عتیق به‌عنوان یکی از میادین سه‌گانه این کلانشهر به‌عنوان روایتگر بخشی از تاریخ نصف‌جهان احیا می‌شود.

مهندس صمصام شریعت، در ادامه با تأکید بر اهمیت تاریخی این میدان گفت: بخش تاریخی طرح احیای میدان عتیق در مرحله طراحی، با توجه به نزدیک بودن بدنه میدان با بافت‌هایی مثل مسجد جامع، مسجد علی(ع) و هارونیه لحاظ شده و به‌صورت شاخص و ویژه تمامی نقشه‌های فاز یک و دو و حتی نقشه‌های سازه و زیرساخت‌ها به تصویب سازمان میراث فرهنگی کشور و اصفهان رسیده، همچنین مجوز خاکبرداری با نظارت و اجازه این سازمان بوده است.

البته تأییدیه سازمان میراث فرهنگی که وی به آن اشاره می‌کند همانی است که چند روز پیش یکی از مسئولان میراث فرهنگی اصفهان به آن اشاره کرده و در گفت‌وگو با همشهری گفته بود: تمامی مصوبات پروژه بزرگ میدان عتیق در اصفهان در چند سال گذشته توسط ریاست میراث فرهنگی پیشین تأییدشده و به امضا رسیده است. وی در ادامه نیز افزوده بود که هیچ‌کدام از اقدامات فعلی سازمان میراث فرهنگی مبنی بر توقف این پروژه کارساز نخواهد بود زیرا مصوبات به تأیید و امضا رسیده است و در حال حاضر تنها 4باستان‌شناس در این منطقه در حال کاوش پیش از حفاری‌ها هستند.

همه این موارد در حالی است که حدود یک‌ماه قبل نیز خبری مبنی بر کشف سفالینه‌ها و آثاری مربوط به دوران آل بویه در این میدان منتشر شد که فقط تعطیلی چند روزه عملیات عمرانی میدان عتیق را به‌دنبال داشت.

مهندس صمصام شریعت در ادامه توضیحات مربوط به میدان عتیق با بیان اینکه این میدان به پیاده‌رو با کاربری توریستی و تاریخی تبدیل می‌شود‌ افزوده بود: در این حالت عبور خودرو و مترو از زیر میدان انجام می‌شود و ایستگاه‌های لازم در خارج از میدان تعبیه می‌شود همچنین پارکینگ‌ها نیز در زیرگذرها در نظرگرفته شده است.

وی هدف اصلی اجرای طرح میدان عتیق را جذب توریست عنوان و اعلام کرد: بازگرداندن حیات به بافت تاریخی، ایجاد جاذبه برای سرمایه‌گذاران، استفاده بهینه از بافت فرسوده و درآمدزایی برای شهر اصفهان از اهداف اصلی این طرح است.

با چینش همه این موارد در کنار یکدیگر تناقضی جدی آشکار می‌شود؛ بازگرداندن حیات به بافت تاریخی چطور با احداث زیر‌گذر، پارکینگ، مجتمع تجاری و احداث ایستگاه مترو در محدوده تاریخی ممکن می‌شود؟

مدیری که پاسخ داد

عباس حاج رسولی‌ها، رئیس شورای شهر اصفهان تنها مسئولی است که حاضر می‌شود درباره میدان عتیق به سؤالات همشهری پاسخ دهد. وی با اشاره به اهمیت میدان عتیق درباره احیای این میدان می‌گوید: این میدان با تاریخچه 800 ساله پس از تکمیل بازسازی، شکل ذوزنقه خواهد داشت و اجرای آن عظمتی است که تا آن‌را نبینید متوجه نمی‌شوید. این پروژه حتی در جهان بی‌نظیر و منحصر‌به‌فرد است.

وی درباره چگونگی حفظ بافت تاریخی میدان آن هم با وجود فعالیت لودرها در این محدوده می‌گوید: نمی‌شود که این پروژه و حفاری‌ها را با قاشق انجام داد. این پروژه‌ای است که تمام مسئولان استان از جمله مسئولان میراث فرهنگی استان اصفهان آن‌را تأیید کرده‌اند. در این پروژه تمام بافت قدیمی احیا شده و متناسب با هویت تاریخی میدان تعریف خواهد شد. این موردی است که ما هم بر آن تأکید داریم. وی به تکمیل این پروژه نیز اشاره کرده و می‌گوید: در اجرای این طرح، بازار سابق که در محل خیابان عبدالرزاق بریده شده بود دوباره ساخته می‌شود. با تأمین اعتبار مورد نیاز عملیات احداث ایستگاه مترو هم آغاز خواهد شد.

حاج رسولی‌ها با تأکید دوباره بر حفظ هویت تاریخی این میدان می‌گوید: زیر گذر در دست ساخت این میدان تا پایان شهریور سال بعد آماده می‌شود. او البته این خبر را نیز می‌دهد که در جلسه شورای شهر اصفهان که یکشنبه‌هفته گذشته برگزار شد با لایحه پیشنهادی شهردار اصفهان مبنی بر تغییر نام میدان عتیق به میدان امام علی(ع) موافقت شد.با وجود تأکید رئیس شورای شهر اصفهان بر حفظ هویت تاریخی این میدان اما اساتید و صاحب‌نظران هنوز هم درباره سرنوشت این میدان نگرانند.

دکتر سید مهدی حجت، رئیس ایکوموس ایران (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی) با اشاره به ساخت و سازهای وسیع در میدان عتیق و حفاری‌های صورت گرفته در این میدان به ایسنا گفت: وسعت دخالت، شکل دخالت، نوع کاربری درنظر گرفته‌شده در این محل ارزشمند تاریخی و به‌طور کلی، اصل این تصمیم زیر سؤال است و باید در آن تجدید نظر شود.

همزمان با وی نیز عبداله جبل‌عاملی، مدرس رشته معماری و یکی از روسای پیشین سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان گفت: در سال 1384 سازمان میراث فرهنگی اقدام به گمانه‌زنی در سبزه‌میدان (میدان عتیق) کرد و گویا آثاری مانند عصارخانه در آن محل پیدا شدند اما هیچ‌کدام از آثار حفظ و اعلام نشدند. پس از اظهار نظر این کارشناسان درباره نگرانی‌های موجود، ناظر اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان در پروژه‌ میدان عتیق به ایسنا گفت: در سال 1384 چند گمانه در منطقه زده شد و منطقه به‌لحاظ باستان‌شناسی بررسی شد‌ اما اثری را که ارزش نگهداری داشته باشد، نیافتیم. وی با اشاره به اینکه به‌تازگی یک سنگفرش شکسته قدیمی پیدا شده است، بیان کرد: دلیل شکسته شدن سنگفرش، سازه‌هایی مانند لوله‌ فاضلاب یا تأسیساتی‌ هستند که برای ساخت خیابان به کار برده شده‌اند.

این ناظر اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان ادامه داد: مسلما دستگاه‌ها (ماشین‌های سنگین) باید کار کنند و پاسخی برای دلیل شکستن سنگفرش ندارم.
شهباز افزود: قرار بود ابتدا این منطقه حفاری دستی شود و این اقدام حداکثر یک‌ماه به طول می‌انجامید اما نمی‌دانم چرا سازمان میراث فرهنگی آن را اجرا نکرد. باز هم به همه این تناقضات اضافه کنید این مورد را که هجدهم ماه گذشته خبرگزاری ایسنا از کشف آثاری چون یکسری اشیای فلزی، سفال و کوزه خبر داد که قدیمی‌ترین این آثار مربوط به دوران آل‌بویه بوده است. گویا این کشف موجب شد که عملیات ساخت زیرگذر در میدان عتیق فقط برای چند روز تعطیل شود.

بیانیه منتشر می‌شود

کار به جایی رسید که مؤسسه ایکوموس دست به انتشار بیانیه زد. در بیانیه‌ ایکوموس با اشاره به اینکه اصفهان به سرعت در حال از دست دادن شواهد تاریخی و فرهنگی خود است، آمده بود: اخیرا در میدان عتیق اصفهان که یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی و تاریخی کشور است، با شتاب‌زدگی بسیار به احداث زیرگذر به روش متداول در «محوطه‌های فاقد هرگونه ارزش تاریخی‌- فرهنگی» و حفاری وسیع بدون پشتوانه‌ علمی و فرهنگی اقدام شده است، این در حالی است که هسته‌ اصلی شهر از گذشته‌های دور و به‌خصوص از آغاز دوران اسلامی تا به امروز به‌صورت یکپارچه زیر و روی این محوطه‌ ارزشمند جا گرفته است.

در پایان این بیانیه نیز آمده است: ایکوموس ایران با اعلام نگرانی جدی از وضعیت پیش‌آمده، از مسئولان، رسانه‌ها، دانشگاهیان، سازمان‌های مردم‌نهاد و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی و تاریخی می‌خواهد تا با توجه به عملیات در حال اجرا در این محدوده‌ بسیار ارزشمند نسبت به وظایف علمی و عملی خود به هر شکل اقدام کنند تا به این ترتیب شأن، ارزش، اصالت و یکپارچگی کالبدی و منظری پهنه‌ دربرگیرنده‌ میدان عتیق و مسجدجامع ـ که به شهادت متخصصان، به موزه‌ تاریخ معماری دوره‌ اسلامی شهرت دارد و به‌عنوان الگوی مساجد جامع در بسیاری از شهرهای جهان اسلام شناخته شده است- از خطر به دور ماند و هدف اصلی دخالت در بافت تاریخی که احیای راستین جسم و جان هسته‌ تاریخی شهر است، محقق شود.

اما این بیانیه نیز از چشم مدیران پروژه دور نماند و بلافاصله مدیرعامل پروژه احیای میدان عتیق در مقام پاسخگویی بر آمد و گفت: از شروع طراحی این طرح تاکنون تمام اقدامات انجام شده با نظارت نماینده میراث فرهنگی صورت گرفته است و به‌صورت روزانه مستندنگاری می‌شود. مهندس حسن روانفر، مدیرعامل پروژه احیای میدان عتیق در پاسخ به اظهارات رئیس ایکوموس ایران نیز مبنی بر اینکه وسعت و شدت دخالت در اطراف مسجد جامع اصفهان نگران‌کننده است، گفت: در سال 62 تجدیدنظر طرح جامع اصفهان از سوی شورای‌عالی شهرسازی و معماری کشور تصویب و در این طرح احیای میدان دوره سلجوقی یا عتیق به‌عنوان یکی از طرح‌های مهم شهری مشخص شد.

این یعنی برگشت به نقطه اول. لودرها و کامیون‌ها با آسودگی خیال در محوطه تاریخی اصفهان جولان می‌دهند و زیرگذر حفر می‌شود. شاید مروری بر گذشته نه‌چندان دور بد نباشد؛ متروی اصفهان که منحرف شد، تا مدت‌ها این مسئله از سوی مسئولان امر تأیید نشد اما در نهایت با دقت رسانه‌ها و دوستداران میراث فرهنگی، بالاخره مسئولان به این مورد اذعان کردند. حالا هم گویا نمی‌شود کاری کرد. کار ما این است که به مویه بنشینیم و شاید از این به بعد هویت تاریخی میدان عتیق را در صفحات کتاب‌های تاریخ جست‌و‌جو کنیم.

میدان عتیق کجاست؟

میدان عتیق اصفهان زمانی مهم‌ترین میدان اصفهان بود که با ساخت نقش جهان در زمان صفویه کم‌کم از رونق افتاد تا در مقابل نقش جهان دل آزار شود و میدان کهنه نام بگیرد.اسناد موجود حکایت از آن دارند که این میدان در زمان سلجوقیان میدان و مرکز اصلی شهر محسوب می‌شده است.

میدان عتیق امروز به‌علت قرارگرفتن در چهار محور اصلی شهر اصفهان یعنی خیابان‌های ولی عصر(عج)، هاتف، عبدالرزاق و مسجدجامع هنوز یکی از مناطق مهم و پر رفت‌وآمد شهر اصفهان محسوب می‌شود.

محلی که امروز به نام بازار زغال‌فروش‌ها شناخته می‌شود زمانی هسته اصلی میدان بوده است.

در اطراف این میدان بناهای متعددی قرار دارند که می‌توان به مدرسه کاسه‌گران و کاروانسرای خیار اشاره کرد که در سال 1105 هجری و دوره سلطنت شاه سلیمان ساخته شده است. این بناها به این دلیل ساخته شدند که از شیب موجود در میدان بکاهند.مدرسه کاسه‌گران در فهرست میراث فرهنگی ثبت شده است و کاروانسرای خیار هم اوضاع مناسبی ندارد.

اما مسجد جامع اصفهان که قرار است یکی از اضلاع اصلی میدان ذوزنقه شکل عتیق پس از بازسازی باشد در ضلع شمالی میدان قرار گرفته و معروف به جلوخان است.