زیست بوم
تنوع شگفت انگیز جوندگان در ایران - بخش نخست
- زيست بوم
- نمایش از جمعه, 07 مهر 1391 14:59
- بازدید: 4879
برگرفته از روزنامه اطلاعات
با شنیدن نام جونده بی درنگ یاد موش‌ها می‌افتیم و این که چه مزاحمت‌هایی ایجاد می‌کنند. به ویژه کشاورزان و انبارداران محصولات غذایی که بیشتر اوقات از دست آنها کلافه می‌شوند. اما جوندگان فقط شامل انواع موش‌ها نمی‌شوند بلکه جانوران زیبا و بی آزار دیگر را نیز در بر می‌گیرند. در سراسر ایران انواع جوندگان را می‌توانیم مشاهده کنیم و به عبارتی در هر نقطه می‌توانیم شاهد حداقل دو یا سه گونه از آنها باشیم. این گستره جمعیتی به دلیل زاد و ولد زیاد این جانوران است. جوندگان در سطح وسیعی به محصولات، قبل و بعد از برداشت خسارت می‌زنند. با توجه به این برآورد میشود در هر سال 20 درصد ذخایر غذایی جهان توسط جوندگان مصرف یا آسیب می‌بینند. جدی‌ترین مشکلات ایجاد شده توسط جوندگان در زمین‌های کشاورزی بر سر محصولات گرمسیری کشتزارهایی مانند نیشکر، درخت خرما، کاکائو و قهوه و همچنین برنج، سایر غلات و محصولات غذایی اتفاق می‌افتد. به طوری که آب و هوای گرمسیری امکان گسترش گونه‌های زیادی از جوندگان را فراهم می‌سازد و در کل آنها در هر شرایط آب و هوایی، به غلات و سایر محصولات در انبارها و مزارع حمله می‌کنند.
قدیمی‌ترین مطالعات انجام شده در مورد جوندگان ایران مربوط به طبیعی دان و جانورشناسی به نام بلانفورد (Blanford, 1876) است که در کتابی تحت عنوان Eastern Persia(1876)(شرق ایران) به چاپ رسیده است. در این کتاب به وجود «رات سیاه» در بنادر جنوبی و «رات قهوه‌ای» در رشت اشاره شده است. این دانشمند یادآوری می‌کند که رات سیاه و رات قهوه‌ای در داخل فلات ایران وجود ندارد. از نظر این دانشمند رات سیاه به وسیله کشتی به سواحل خلیج فارس منتقل شده است.
پس از جنگ جهانی دوم انستیتو پاستور ایران تلاش جدیدی را زیر نظر پروفسور «بالتازار» آغاز کرد. یکی از مطالعات انجام شده بررسی شرایط انتقال طاعون در کردستان است که در کتاب «جغرافیای جانوری پستانداران» نوشته پروفسور «گزاویه میزون» به آن اشاره شده است. این کتاب توسط مجری این طرح به مناسبت نخستین همایش مطالعات کاربردی بیوسیستماتیک جوندگان ایران در آبان ماه 1380 به فارسی انتشار یافت.
نخستین کتاب فارسی در سال 1343 توسط «فیروز تقی‌‌زاده» در مورد جوندگان مضر ایران و مبارزه با آنها تألیف شده است. این کتاب با همکاری مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری‌های گیاهی به چاپ رسید و در سال 1366 تجدید چاپ شد. در سال 1364 کتاب جوندگان از دیدگاه بهداشتی، اقتصادی و نظامی توسط انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی انتشار یافت. این کتاب شامل دیباچه و مجموعه مقالاتی است که توسط شرکت کنندگان در همایش اهمیت بهداشتی جوندگان در تیر ماه سال 1362 در دانشکده بهداشت دانشگاه تهران برگزار شد.
در سال 1369 کتاب «موش‌ها» توسط «علی اکبر سپیدار» انتشار یافت، در این کتاب به ویژگی‌های زیستی جوندگان، خسارت، تنوع بیماری‌ها، مبارزه و معرفی سموم پرداخته شده است. در سال 1380 نخستین همایش پژوهشی کاربرد مطالعات بیوسیستماتیک جوندگان در دانشکده علوم دانشگاه فردوسی مشهد برگزار و روش‌های شناسایی و مطالعه جوندگان و انگل‌های آنها به صورت عملی آموزش داده شد. مجموعه مقالات این همایش در سال 1383 توسط گروه پژوهشی جونده شناسی دانشگاه فردوسی مشهد به چاپ رسید. در 3 دهه گذشته مقالات متعددی در مورد معرفی گونه‌های جدید جوندگان ایران در سطح جهان انتشار یافته و طرح‌های اجرایی، پایان نامه‌ها و مقالات متعددی نیز توسط پژوهشگران داخلی منتشر شده است.
گونه‌های جوندگان ایران هر یک از دیدگاه متفاوتی اهمیت دارند. تعدادی از آنها از دیدگاه کشاورزی به عنوان آفت گیاهان مورد توجه متخصصان دفع آفات گیاهی هستند و تعدادی به عنوان موش‌های حاشیه شهری از دیر باز مورد توجه متخصصان بهداشت محیط بوده‌اند و تعدادی نیز از نظر تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی ایران مهم هستند. تشخیص مرز بین جوندگان شهری و وحشی مشکل است. در حاشیه شهرها تلفیقی از هر دو نوع جونده شامل موش‌های شهری و وحشی دیده می‌شوند. بنابراین یکی از نقاط قوت مبارزه با موش‌ها اطلاع از تنوع تاکسونومیک موش ایران است. با این که اطلاعات جامعی که در مورد زیست شناسی و بوم شناسی موش‌ها در سطح منطقه و جهان وجود دارد ولی نباید از نظر دور داشت که گونه‌ها دارای ساختار جمعیتی هستند و هر یک از موش‌های ذکر شده می‌توانند دارای سازش‌های موضعی خاصی باشند که با تصور غالب از موش مورد نظر تفاوت دارد. این نکته یکی از چالش‌های اصلی هر دستگاه اجرایی یا بخش خصوصی برای مبارزه با موش‌های شهری و حاشیه شهری است.
یکی دیگر از چالش‌ها و نقاط ضعف در مبارزه با موش‌ها توجه نداشتن به درستی شناسایی گونه‌ها است. امروزه سرمایه گذاری قابل توجهی در این قسمت از مطالعات کاربردی در سطح جهان صورت می‌گیرد و اولویت خاصی به این علم در مطالعات کاربردی داده میشود. چالش دیگر توجه نداشتن به شناخت زیرگونه‌ها است. توجه به زیرگونه‌های هرگونه موش به تکمیل اطلاعات محققان کمک می‌کند.چالش دیگر در مطالعات کاربردی اکتفا به حداقــل اطــلاع از رده بندی جوندگان است. کشور ما دارای تنوع قابل توجهی از نظر جوندگان است و فقط بخشی از آن در مطالعات کاربردی مورد توجه هستند. حال آن که در هر گوشه‌ای از کشور گونه‌ای خاص موضوع مبارزه است و دست اندرکاران مبارزه نیاز دارند با رده بندی موش‌ها آشنا باشند.
ادامه دارد
