زیست بوم
پارک ملی نایبند در گدار توسعه ناپایدار
- زيست بوم
- نمایش از یکشنبه, 30 خرداد 1389 13:14
- محمد آقا علیخانی
- بازدید: 3746
به نام خداوند کیهان و گردون سپهر فروزنده ماه و ناهید ومهر
بررسی و گرد آوری: محمد آقا علیخانی*
آدمی از آغاز آفرینش برای گذران زندگی و جاودانی نسل نیازمند داشتن آگاهی از زیست بوم خود یعنی طبیعت و نیروی مؤثر گیاهان و جانوران بوده است با آغاز انقلاب صنعتی، انسان سرعت افزودن بر آگاهیهای خود درباره محیط پیرامون خود را بیشتر کرده است و با توجه به باور نیرویی که در وجودش می دیده است آسان تر توانسته دریا، کوه، جنگل، کویر و ... را به فرمان خود در آورد و در راستای نابودی آن تلاش کند. در این نوشتار برآنیم شما را با یکی از چشم اندازهای زیبای کوهستانی، ساحلی، تالابی، جنگلی، رودخانه ای، دشتی استان بوشهر و یکی از برجسته ترین پارکهای ملی کشور یعنی پارک ملی نایبند و گونه های زیستی گیاهی و جانوری این پارک و خطرات و تهدیدها بر این پارک ملی آشنا سازیم
پارک ملی نایبند با مساحت 49814 هکتار خشکی و دریا بصورت دماغه ای مشرف بر آبهای نیلگون خلیج فارس در طول 325/56 و عرض 193/27جغرافیایی با ارتفاع 0 تا 46 متر از سطح دریا در 320 کیلومتری جنوب شرقی شهر بوشهر واقع شده است .
منطقه نایبند یکی از زیباترین مناطق در کرانه های خلیج فارس به شمار می رود و یادگارهای بجا مانده از بندر تاریخی نایبند حاکی از پیشینه ی تاریخی این منطقه به عنوان مرکز تجارت و صید مروارید در عصر آل بویه است. تا قبل از سال 82 منطقه نایبند شامل چهار قسمت ؛ خلیج نایبند – منطقه حفاظت شده نایبند – منطقه حفاظت شده حرا – بساتین و هاله بود که در سال 82 منطقه حفاظت شده نایبند (که از سال 1375 به عنوان منطقه حفاظت شده شناخته شده بود) به همراه منطقه حفاظت شده حرا و خلیج نایبند (به دلیل رویش جنگل های حرا و آبسنگ های مرجانی و اهمیت اکولوژیکی آن) توسط شورای عالی محیط زیست به عنوان نخستین پارک ملی دریایی کشور ثبت و شناخته شد، همچنین این پارک ملی به شماره 17115 به عنوان پارک ملی دریایی در کمیسیون جهانی مناطق حفاظت شده (WCPA) که یکی از زیر مجموعه های سازمان جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) است ثبت گردیده است .
این منطقه در بخشی از مناطق ایرانی- تورانی به شمار می رود و در سیطره اقلیم فراخشک گرم قرار دارد و بارش در این منطقه اغلب بصورت بارش زمستانه است .
پوشش گیاهی پارک ملی نایبند به دلیل داشتن دو ویژگی خشکی و دریا در کنار هم بسیار زیبا، متنوع و ارزشمند شده است ، جنگلهای مانگرو (گیاه حرا، گونه چندل) که جزء شمالی ترین رویشگاه های این جنگلهای زیبا در خلیج فارس به شمار می رود و از با ارزش ترین زیستگاههای ساحلی است که نقش زیست بوم های خشکی و دریایی را ایفا می کند، نایبند زیستگاه گیاهان آبزی مانند علفهای دریایی و جلبک ها در چرخه زیست بوم ساحلی و همچنین گیاهان مقاوم شور پسند مانند گز، علف شور، شصت عروسان، خارشتر و .... در ارتفاعات و دشت های به دور از ساحل می باشد. و همچنین گیاهانی چون کنار، کهور ایرانی، درختان کهنسال و زیبای انجیر معابد، انارشیطان، الوورا یا گیاه صبرزرد، استبرق، قیچ، دافنی و گونه های گیاهی متنوعی که در این منطقه زیست می کنند.
پارک ملی نایبند محیط مناسبی برای زیست انواع بی مهرگان، ماهی ها، خزندگان، پرندگان و پستانداران فراهم آورده است که بسیاری از آنها گونه های کمیاب یا در خطر انقراض هستند و یا همچون دو گونه کمیاب ، جبیر و جیرفتی که بر اثر عوارض انسانی در این منطقه منقرض شدند .
از پستانداران خشک زی پارک می توان به گونه هایی چون گرگ، شغال، خرگوش، روباه، قوچ، میش، کل، بز، کفتار، آهو اشاره کرد و از پستانداران دریایی که در بخش آبهای آزاد پارک زیست می کنند می توان به گونه های دلفین و نهنگ به ویژه نهنگ گوژپشت اشاره کرد . آبزیان دیگری چون خرچنگ، گونه های بسیار از ماهی ها مانند ماهی گل خورک، ماهی شانگ (که به تازگی توسط مسئولان پارک برای بازسازی ذخایر آبزیان پارک رهاسازی گردیده) و شاخص ترین آبزیان پارک یعنی لاک پشت منقار عقابی و لاک پشت سبز هستند که هر دو جز گونه های کمیاب خزندگان ایران به شمار می روند و در طبقه بندی سازمان جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) به ترتیب در ردیف گونه های به شدت در خطر انقراض و در خطر انقراض قرار دارند.
از پرندگان پارک می توان به چکاوک کاکلی، باکلان، حواصیل خاکستری، هوبره، دلیجه، خروس کولی سینه سفید (گونه ای در خطر انقراض جهانی که در دنیا فقط 200 قطعه از آن وجود دارد و به تازگی در تالاب این پارک توسط چند تن از پرنده شناسان هلندی مشاهده و شناسایی شده)، کبک، تیهو و همچنین از پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی که برای گذارندن فصل تابستان به این منطقه می آیند که هر ساله دست کم 97000 پرنده میهمان ارزیابی شده اند می توان به گونه هایی چون فلامینگو، گیلانشاه، پلیکان سفید، سلیم، آبچیلک، کاکایی، اَگرِت پا خاکستری و پرستوهای دریایی اشاره کرد.
خطراتی که پارک ملی نایبند را تهدید می کند:
پارک ملی نایبند نیز مانند بیشتر پناهگاه های حیات وحش و مناطق زیست محیطی کشور از ویرانگری و نابودی به دور نبوده است و چه بسا در اثر گزارشهای پی در پی ویرانگری در ردیف پارک های ملی در خطر قرار گرفته است. در این پارک نیز پدیده های ویرانگر انسانی از همه موارد ویرانگر پیشی گرفته است ، به باور برخی کارشناسان مهمترین خطر برای این پارک وجود منطقه ویژه انرژی پارس جنوبی است که از سال 1377 تاکنون بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری منطقه را در معرض انقراض گذاشته است . با آغاز به کار طرحهای توسعه پارس جنوبی (فازهای 5و6 و 12و13) با ساخت چندین اسکله و بندر با پیشروی در دریا و خشک کردن آبهای ساحلی به وسیله صدها تن سنگ و خاک ضربات مهلکی بر زیست بوم منطقه وارد کرده است و همچنین بنا به گفته معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت از محیط زیست : ساخت پالایشگاه، پتروشیمی و مجتمع های صنعتی و ... در این منطقه موجب تیرگی آب شده که از ضایعات و پسابهایی است که با حجم بسیار زیاد و سمیت بسیار بالا تولید و بدون هیچ گونه پالایش مستقیماً به دریا تخلیه می شود مانند مجتمع پالایش گاز فاز 6 پارس جنوبی که توسط شرکت آجیپ ایتالیا ساخته شده است روزانه 5 تا 6 تن محلول شیمیایی کاستیک یا سود سوزآور را به دریا تخلیه می کند ، میزان زیاد تخلیه این پسابها به حدی است که تا شعاع چند صد متری هر گونه موجود زنده از بین رفته است وی همچنین ساخت و سازها در اطراف خلیج نایبند را عامل نابودی بسیاری از مرجانهای این منطقه عنوان می کند.
فعالیت های لجام گسیخته منطقه ویژه انرژی پارس جنوبی باعث نابودی کامل گونه های کمیاب گیاهی چون انار شیطان در منطقه شیرینو به دلیل رد شدن جاده از رویشگاه آن و گونه هایی چون کهور ایرانی ، کنار ، بابل و ... شده است. ولی مسئولان پارس جنوبی مدعی هستند یک میلیون و 500 هزار اصله نهال حرا جهت بازسازی محیط زیست در این منطقه کاشته شده است که با بازدید کارشناسان در این منطقه شمار این درختان با خوش بینی به 100 هزار اصله هم نمی رسد، هم چنین مسئولان این نهاد به کاشته شدن یا در دستور کار قرار گرفتن کاشت گونه های گیاهی دیگر چون انجیر معابد، انجیر بنگالی، کهور ایرانی، انار شیطان، کنار، گاروم زنگی، نخل های زینتی، استبرق، و درختچه هایی چون تکوما، ناترک، شاه پسند و ... اشاره کرده اند که امید است به وعده های خود عمل کنند.
همچنین لاهیجان زاده مدیر کل محیط زیست بوشهر در گفتگو با تهران امروز به عواملی چون تخلیه کشتی های نفت کش و تخلیه آب توازن این کشتی ها در خلیج فارس اشاره کرده و وجود نظارت مستمر بر این کشتی ها را ضروری می داند ، وی همچنین درباره فاضلاب های شهری و انسانی و فاضلاب منطقه عسلویه می گوید : در حال حاضر با راه اندازی سامانه تصفیه خانه پتروشیمی مبین می توان امیدوار شد که از میزان آلایندگی این منطقه برای خلیج فارس کاسته شود اما با راه اندازی 5 مجتمع پتروشیمی دیگر می توان انتظار داشت که شرایط خاصی در منطقه حاکم شود و میزان آلایندگی افزایش یابد.
علاوه بر موارد بالا انباشت گوگرد در دهها هکتار از مخروط افکنه ها در اطراف عسلویه توسط منطقه آزاد عسلویه (که در مواقع شرجی هوا باعث بوجود آمدن گاز CO2 و بارش بارانهای اسیدی در منطقه است) نیز یکی از تهدیدهای مهم برای پارک است یکی دیگر از مشکلات بر سر راه پارک ملی نایبند دست اندازی به زمین های پارک توسط نهادها و مردم بومی منطقه است ؛ منطقه ویژه عسلویه با پارک ملی نایبند 2600 هکتار در شمال شرق پارک تداخل زمینی دارد که این موضوع با اهمال کاری دولت وقت در تصویب طرح توسعه پارس جنوبی بوجود آمده است و به گفته یکی از کارشناسان محیط زیست استان بوشهر به زودی با تعویض زمینی به مساحت 2300 هکتار در شرق پارک این مشکل حل خواهد شد . دخل و تصرف در زمینهای پارک که بعد از سال 1377 به دلیل رشد زمین های منطقه آزاد عسلویه توسط سودجویان و برخی از ساکنین اطراف که زمینهای پارک را تصرف تا به قیمتی دلخواه به فروش رسانند در راستای همان دست اندازی به زمین های پارک ملی نایبند است.
یکی دیگر از تهدیدهای جدی حیات وحش پارک ملی نایبند حضور نیروهای سپاه پاسداران و سایت موشکی این نهاد است که از زمان جنگ تحمیلی به دلیل شرایط جنگ، نامه از سوی فرماندهان سپاه مبنی بر استقرار تجهیزات نظامی در منطقه حفاظت شده نایبند به دفتر رهبری ارسال و در پی موافقت رهبری این تجهیزات و نیروها تاکنون در این منطقه مستقر مانده اند که به تازگی ساخت و سازهای جدیدی را آغاز کرده اند و گویا طی مذاکرات سازمان محیط زیست با مقامات بلندپایه نظام از جمله دفتر رهبری در این خصوص به نتایجی مثبت مبنی بر "توقف ساخت و ساز در منطقه پارک ملی تا اخذ تصمیم نهایی" به سازمان محیط زیست ارائه شده است که بر اساس این مذاکرات تصمیم گرفته شد تا سپاه در محدوده قبلی خود بماند و ساخت و ساز جدیدی در این منطقه انجام ندهد.
پارک ملی نایبند نیز چون پارک های ملی لار، خجیر، دریاچه ارومیه، گلستان، منطقه حفاظت شده البرز مرکزی و ... از گزند عبور جاده ها در آن مصون نبوده ، احداث جاده های متعدد در داخل این پارک و حریم حفاظتی آن چنان رگ های زندگی بخش جنگل های مانگرو در این منطقه را قطع کرده که هر روز به گستره جنگل های خشک شده این منطقه افزوده است . عبور جاده ای به طول 24 کیلومتر در وسط پارک که روستای بنًود را به ساحل دریا وصل می کند و باعث بر هم زدن چرخه زیست بوم منطقه شده است یکی از جاده هایی است که این پارک را تهدید می کند .
احداث جاده بر روی خور هاله در پارک ملی نای بند ، خاکریزی که بر روی این جاده به تازگی تجدید شده و که با قیر ریزی برای آسفالت آن توسط اداره کل راه و ترابری استان بوشهر به تازگی و در پی اختلاف نظر شدید محیط زیست و راه و ترابری و فرمانداری کنگان و دستگیری یکی از محیط بانان پارک توسط نیروی انتظامی به یکی از کانون های خبر ساز تخریب محیط زیست تبدیل شده بود
دلاور نجفی، معاون محیط طبیعی سازمان محیط زیست درباره اینگونه تخریب ها و عملکرد سازمان در قبال آنها می گوید : « متأسفانه سازمان محیط زیست توان آن را ندارد که جلوی این تخریب ها را بگیرد. ما مخالفت خود را اعلام می کنیم ولی ترتیب اثری نمی دهند. واقعأ نمی دانم اداره راه و ترابری استان بوشهر به پیشنهاد چه ارگانی و با چه هدفی اقدام به آسفالت جاده خاکی پارک ملی دریایی نایبند کرده است.»
وی، درباره میزان خرابی که توسط اداره راه و ترابری برای آسفالت جاده خاکی پارک ملی نایبند وارد شده، توضیح می دهد: « کل 3700 متری که از این جاده در محوطه حفاظت شده پارک قرار دارد قیرریزی و زیرسازی شده است و عرض جاده را نیز حدود 2 برابر افزایش داده اند.»
کارشناسان محیط زیست بر این باورند که آسفالت این جاده که به هیچ روستایی نمی رسد و روستای های پیرامون آن تهی از آدمیان هستند بیهوده و غیر ضروری است و ویرانگری هر چه بیشتر زیست بوم این منطقه را فراهم می آورد اما جعفری نسب معاون راه روستایی اداره کل راه و ترابری استان بوشهر درباره این که چه نهادی از آنها خواسته تا این جاده خاکی آسفالت شود اظهار بی خبری می کند و درباره مخالفت محیط زیست با این کار به خبرگزاری میراث فرهنگی و گردشگری می گوید : « بزرگترین راهی که در حال حاضر در ایران ساخته می شود، جاده کرج به شمال است که توسط راه و ترابری در دست ساخت است . محیط زیست سالها با این طرح مخالفت کرد و احداث آن را به تعویق انداخت و در آخر هم راه و ترابری کار خودش را انجام داد. نمی شود راه های کشور ساخته نشوند چون سازمان محیط زیست مخالف است » !!
به گفته معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت از محیط زیست هم اکنون با توجه به حکم دادگاه عسلویه کار آسفالت جاده خاکی این پارک ملی متوقف شده است.
در پایان با توجه به خطرات و پیامد های ناگوار ناشی از فعالیت های اقتصادی و عمرانی گفته شده بالا و موارد دیگری که بررسی به همه آن موارد مثتوی هفتاد من کاغذ است به عنوان ایرانیِ دوستدار طبیعت آرزومند عنایت بیش از پیش مسئولان و دست اندرکاران سازمانها و نهاد های کشور به پاسداشت و نگاهداری زیست بوم ها و یادمانهای باستانی و فرهنگی در کنار آبادانی و شکوفایی هر چه بیشتر کشور می باشد و امیدوار است دست اندرکاران رویکرد درستی را در توسعه کشور بکار گیرند که آن مفهومی جز توسعه پایدار ندارد.
*هموند دیدبان یادگارهای فرهنگی ایران شاخه زیست بوم
منابع:
اطلس مناطق حفاظت شده ایران/دکتر علی اصغر درویش صفت/انتشارات دانشگاه تهران/چاپ اول/1386/170 صفحه
مقاله نایبند شکوه طبیعت نوشته فاطمه صالحی www.Irandeserts.com
پایگاه داده کمیسیون جهانی مناطق حفاظت شده www.unep-wcmc.org/wdpa
روزنامه همشهری تاریخ های 15/8/85 و 26/5/86 و 9/5/86 و 20/6/86 www.Hamshahrionline.ir
روزنامه تهران امروز تاریخ 12/11/ 1385 www.Tehranemrouz.org
خبرگزاری میراث فرهنگی تاریخ های ۱۳۸۵/۸/۲۱ و 04/03/86 و 20/5/86 و ۱۳۸۳/۶/۱۳ www.Chn.ir
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران تاریخ های ۸۵/۰۳/۲۴ و ۸۵/۰۸/۲۱ و ۸۵/۱۰/۱۳ و ۸۶/۰۳/۰۸ و ۸۶/۰۳/۲۱ و 11/09/86 www.Irna.ir
خبرگزاری دانشجویان ایران تاریخ های 19/10/86 و 20/06/86 و 20/10/86 www.Isna.ir
تارنگار دیدبان محیط زیست ایران نوشته مژگان جمشیدی www.Jamshidi6.blogfa.com
