ایران‌بوم

عطر و بو یکی از اجزا و عناصر شاهنامه و از فراوان‌ترین و پربسامدترین جلوه‌های زندگی اشرافی و شاهنامه بوده است. استعمال بوهای خوشی مانند مشک، عبیر، عنبر، گلاب و کافور به شکل‌های مختلفی از جمله خوراکی، مالیدن و ضماد کردن و سوزاندن و بخور دادن، سمبل رفاه و اشرافیت و تجمل‌خواهی شاهان و شاهزادگان و بزرگان و طبقه ممتاز و مرفه ایران بود و در مرگ و زندگی و جشن و سرور آنان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

دو هفته پیش ، در بخش اول این مقاله، نویسنده به ذکر موارد و مصادیقی از حضور لفظی و معنایی «عطر و بو» در حکایت های حماسی شاهنامه پرداخت و اینک ادامه این مطلب را پی می گیریم:

***

27ـ نامه افراسیاب به سیاوش با عنبر نوشته شده است:

نخستین که بر خامه بنهاد دست
به عنبر سر خامه را کرد مست
(ج3/1143)

برخی از پژوهشگران از جمله محمدحسن ابریشمی معتقدند که «در عصر ساسانیان هنوز کاغذ به ایران نرسیده بود و برای نوشتن نامه‌ها و اسناد از حریر یا پوست پرداخت شده نازک استفاده می‌کردند» درحالی‌که شواهد و مستندات شاهنامه خلاف این امر را به اثبات می‌رساند:

بر تخت بنشست فرخ دبیر
قلم خواست و قرطاس و مشک و عبیر
(ج6/751)

به قرطاس بر نامه خسروی
نویسنده بنوشت بر پهلوی

قلم چون دو رخ را به عنبر بشست
سر نامه کرد آفرین از نخست

(ج8/1983 ـ 1984)

28ـ نامه کیخسرو به کاوس:

بفرمود تا پیش او شد دبیر
بیاورد قرطاس و مشک و عبیر

نبشتند نامه بکاوس شاه
چنانچون سزا بود زان رزمگاه

(ج5/855ـ856)

29ـ عهدنامه شنگل، شاه هند به بهرام‌گور:

قلم خواست از ترک و قرطاس خواست
ز مشک سیه سوده انقاس خواست
(ج7/2457)

از آن پس بفرمود تا شد دبیر
بیاورد قرطاس و مشک و عبیر

مرآن نامه را زود پاسخ نوشت
بیاورد قرطاس را چون بهشت
(ج7/1602ـ1603)

بفرمود شاپور تا شد دبیر
قلم خواست و انقاس و مشک و حریر
(ج7/384)

طبیعی است چنین نامه‌هایی که مرکب آن خوشبوهای گرانبها بود بر روی کاغذ معمولی به نگارش درنمی‌آمد بلکه بر حریر یا به زبان حکیم فردوسی بر دفتر خسروی نگاشته می‌شد. البته استفاده از حریر به جای کاغذ علاوه بر ارزش مادی آن می‌تواند به علت حفظ و نگهداری رایحه خوشبوها نیز بوده باشد.

30ـ نامه سیاوش به کاوس:

نوشتن به مشک و گلاب و عبیر
چنان چون سزاوار بد بر حریر
(ج3/662)

31ـ عهدنامه کیخسرو:

یکی خط بنوشت بر پهلوی
به مشکاب بر دفتر خسروی
(ج4/100)

32ـ نامه بهرام گور به نرسی:

بفرمود تا پیش او شد دبیر
قلم خواست با مشک و چینی حریر
(ج7/1566)

33ـ نامه فریبرز به کیخسرو:

بفرمود تا نامه خسروی
ز عنبر نوشتند بر پهلوی

(ج4/831)

یکی نامه دارم من از شاه هند
نوشته ز مشک سیه بر پرند
(ج6/54)

34ـ نامه کاوس به شاه مازندران با مشک و روی حریر است:

پس آن نامه بنهاد پیش دبیر
می و مشک انداخته پر حریر
(ج2/665)

نوشته یکی نامه‌ای بر حریر
ز مشک و ز عنبر ز عود و عبیر
(ج2/896)

گاهی اوقات پس از نوشتن نامه، روی آن مشک سوده می‌افشاندند:

چو خط از نسیم هوا گشت خشک
نوشتند و بر وی پراکند مشک
(ج7/1914)

در یکی از ابیات شاهنامه به استفاده از قیر در نگارش نامه‌های سلطنتی برمی‌خوریم و آن نامه‌ای از کاوس به کیخسرو است:

بفرمود تا پیش او شد دبیر
بیاورد قرطاس و چینی حریر

یکی نامه از قیر و مشک و گلاب
بفرمود در کار افراسیاب

چو شد خامه از مشک وز قیر تر
نخست آفرین کرد به دادگر
(ج5/1743ـ1745)

اما لزوماً همه نامه‌های خسروانی با مواد خوشبو نوشته نمی‌شده است و گویا رعایت این رسم، بستگی به اهمیت مخاطب‌نامه و محتوای آن نیز داشته است؛ چنان که شاپور در مورد اسرا و زندانیان روم:

بفرمود تا شد به زندان دبیر
به انقاس بنوشت نام اسیر

هزار و صد و ده برآمد شمار
بزرگان روم آن که بد نامدار...

همه خویش و پیوند قیصر بدند
به روم اندرون ویژه مهتر بدند

جهاندار ببریدشان دست و پای
هر آنکس که بد بر بدی رهنمای
(ج 7/398ـ401)

شواهدی متعدد از شاهنامه گویای آن است که نامه‌های خسروانی ممهور به مهر مشکین یا زرین بود.

35ـ نامه کسری:

همان چون سرشک قلم کرد خشک
نهادند مهری برو بر ز مشک
(ج8/2124)

نامه قیصر به خسرو پرویز:

چو عنوان آن نامه برگشت خشک
برو بر نهادند مهری ز مشک
(ج 9/1334)

نامه اسکندر به قیدافه:

چو از باد عنوان او گشت خشک
نهادند مهری برو بر ز مشک
(ج 7/698)

آیین‌نامه نگاری کیخسرو استفاده از مهر زرین بود:

بفرمود تا رفت پیشش دبیر
بیاورد قرطاس و مشک و عبیر

بنشستد عهدی ز شاه زمین
سزاوار کیخسرو پاک دین...

نهادند برعهد بر مهر زر
بر آیین کیخسرو دادگر
(ج5/2846 ـ 2851)

بفرمود تا عهد قم و اصفهان
نهاد بزرگان و جای مهان

نویسد ز مشک و ز عنبر دبیر
یکی نامه از پادشا بر حریر

یکی مهر زرین برو بر نهاد
بر آن نامه شاه آفرین کرد یاد
(ج 5/2867ـ2869)

علاوه بر استفاده‌های درمانی و آرایشی و... خوشبوها مصارف خوراکی نیز داشته است. براساس شاهنامه نخستین بار ابلیس، خود را به شکل خوالیگر در برابر ضحاک مجسم کرد و خوراکی از گوشت و گلاب و زعفران و دیگر خوشبوها ترتیب داد. طعم خوش و رایحه دلپذیر آن مواد موجب حیرت و شگفتی ضحاک شده و در نتیجه به امیال ابلیس تن در داد.

به‌روز چهارم چو بنهاد خوان
خورش ساخت از پشت گاو جوان

بدو اندرون زعفران و گلاب
همان سالخورده می و مشک ناب

چو ضحاک دست اندر آورد و خورد
شگفت آمدش زان هشیوار مرد
(ج 1/142ـ144)

بهرام گور از خوراکی‌های سفره شنگل، پادشاه هند بوی مشک استشمام می‌کند:

همی بوی مشک آمد از خوردنی
همان زیر زربفت گستردنی
(ج 7/2002)

شاگرد بازرگان برای پذیـــرایی از مهمـــان متشخص و ناشناس خود می و زعفران و مشک و گلاب می‌برد:

شکر جست و بادام و مرغ و بره
که آرایش خوان کند یکسره

می و زعفران برد و مشک و گلاب
سوی خانه شد با دلی پرشتاب
(ج 7/1280 ـ1281)

36ـ خوراک انوشیروان:

خورش ها ز شهد و ز شیر و گلاب
بخوردی و آراستی جای خواب
(ج 8/1609)

یکی دیگر از موارد استعمال بوهای خوش که از شاهنامه مستفاد می‌شود کاربرد این مواد در کفن و دفن و خشک کردن و مومیایی کردن اجساد بزرگان بود. به نظر می‌رسد معطر ساختن آرامگاه مردگان علاوه بر علل متعددی که در ذیل خواهد آمد ناشی از حس تجمل خواهی آنان و نیز میل به جاودانگی و برخاسته از اعتقاد به زندگانی اخروی بوده و این که مرگ را ادامه زندگی این جهانی می‌دانستند؛ یعنی همانطور که در زندگی، خوابگاه خود را با این مواد خوشبو می‌آراستند پس از مرگ نیز علاقه‌مند به ادامه این آیین بوده‌اند؛ ادامه این رسم هنوز هم در دین اسلام با عنوان حنوط میت به‌جا مانده است.

37ـ انوشیروان در مورد کفن و دفن خود چنین وصیت می‌کند:

چو من بگذرم زین جهان فراخ
برآورد باید یکی خوب کاخ...

فراوان ز هرگونه افکندنی
هم از رنگ و بوی و پراکندنی

به‌کافور تن را توانگر کنید
ز مشک از بر ترگم افسر کنید...

گلاب و می و ارغوان جام بیست
ز مشک و زکافور و عنبر دویست

نهاده ز دست چپ و دست راست
ز فرمان فزونی نباید نه کاست
(ج 8/4447ـ4458)

38ـ در مرگ شاه مکران:

یکی دخمه سازید مشک و گلاب
چنان، چون بود شاه را جای آرام و خواب
(ج 5/1826)

«اگر مصری‌ها مردگان را چندین هزار سال پیش مومیایی می‌کردند، سرخپوستان آمریکای جنوبی خیلی پیش‌تر با روش کاملاً طبیعی این کار را انجام می‌دادند؛ دور جسد را با برگ درختان و نی یا پنبه پیچانده و در قبرهای سنگی برای خشک شدن در معرض نور خورشید در بیابان قرار می‌دادند.»

آقای ابریشمی در کتاب زعفران از دیرباز تا امروز به نقل از «منابع الاغذیه زکریای رازی» می‌نویسد: «هرودوت از پیشرفت‌های پزشکی مصر و مراسم سوگواری و مومیایی کردن اجساد مردگان سخن گفته است. مطابق نوشته او پس از خارج کردن مغز و امعاء و احشاء درون شکم میت و شستشوی آن با شراب و گرد مواد معطر «آنگاه شکم مرده را از گرد صمغ خالص و دارچین و دیگر ادویه معطر به اسثتنای کندر پر می‌کنند و آن را می‌دوزند» براساس شاهنامه نوعی از مومیایی و خشک کردن اجساد شاهان و شاهزادگان و بزرگان و پهلوانان در ایران نیز معمول بوده است.

39ـ تور پس از کشتن ایرج و جدا کردن سر از تن او، مغزش را با مشک و عبیر می‌آکند و نزد فریدون می‌فرستد:

بیاکند مغزش به مُشک و عبیر
فرستاد نزد جهانبخش پیر
(ج 1/419)

40ـ سرفرود سیاوش را با کافور خشک کردند:

تن شاهوارش بیاراستند
گل و مشک و کافور و می‌خواستند

سرش را به کافور کردند خشک
رخش را به عطر و گلاب و به‌مُشک
(ج 4/926 ـ927)

41ـ پس از مرگ بهرام گور هم مغزش را با مشک و عبیر آکندند:

چو شد دور زان جایگاه نبرد
به‌کردار ایوان یکی دخمه کرد...

بیاکند مغزش بمشک و عبیر
تنش را بپوشید چینی حریر
(ج 4/ 1607 ـ 1609)

42ـ کیخسرو در مرگ دائی خود شیده می‌گوید:

تنش را بمشک و عبیر و گلاب
بشوئید مغزش بکافور ناب

بگردنش بر طوق مشکین نهید
کله بر سرش عنبر آگین نهید
(ج 5/674 ـ 675)

43ـ سر پیران ویسه را با مشک و کافور آکندند:

بفرمود تا مشک و کافور ناب
بعنبر بر آمیخته با گلاب

تنش را بیالود زان سربسر
بکافور و مشکش بیاکند سر
(ج 5/2413 ـ 2414)

استفاده زیاد از این مواد به طوری که اجساد را می‌پوشاند نیز می‌تواند دلالت بر خشک کردن و مومیایی اجساد داشته باشد و نیز به علت خاصیت ضدحشره بودن این مواد بوده است. «خاصیت ضدحشره بودن کافور تا آنجاست که در قدیم تخت شاهان را به منظور دور کردن حشرات از چوب درخت کافور می‌ساخته‌اند.»

تنش زیر کافور شد ناپدید
از آن پس کسی روی دارا ندید
(ج 6/388)

کفن و دفن رستم:

نخستین بشستندش از خون گرم
برو بال و ریش و تنش نرم نرم

همه عنبر و زعفران خواستند
همه خستگیهاش بر دوختند

همی ریخت بر تارکش بر گلاب
بگسترد بر تنش کافور ناب

بدیبا تنش را بیاراستند
از آن پس گل و مشک و می‌خواستند
(ج 6/249 ـ 252)

ـ دفن کاووس:

ببردند پس نامداران شاه
دبیقی و دیبای رومی سیاه

برو تافته عود و کافور و مشک
تنش را بدو در بکردند خشک

نهادند زیر اندرش تخت عاج
بسر بر ز کافور وز مشک تاج
(ج 5/2407 ـ 2409)

ـ دفن بهرام چوبینه:

ز تیمار او شد دلش بدو نیم
یکی تنگ تابوت کردش ز سیم

بدیبا بیاراست جنگی تنش
قصب کرد در زیر پیراهنش

همی ریخت کافور گرد اندرش
بدینگونه بر تا نهان شر سرش
(ج 9/2680 ـ 2682)

قابل ذکر است که اسقفان مسیحی برای مردگان خود گور می‌ساخته‌اند و رسم ساختن دخمه معمولاً مربوط به کیش ایرانیان باستان بوده است، اما در آئین مسیحیت نیز اجساد را با می و مشک و کافور و عبیر معطر می‌نموده‌اند. قابل ذکر است که اجساد شهدا و کشته شدگان میدان‌های نبرد را هم به علت قداست و پاکی به این خوشبوها نمی‌آلودند.

مرگ نوش زاد:

مکن دخمه و تخت و رنج دراز
برسم مسیحا یکی گور ساز

نه کافور باید نه مشک و عبیر
که من زین جهان کشته گشتم بتیر
(ج 8/937 ـ 938)

ـ مرگ اسکندر:

سکو با بشستش به روشن گلاب
پراکند بر تنش کافور ناب

ـ مرگ یزدگرد:

می و مشک و کافور و چندی گلاب
سکو با بیندود بر جای خواب

(ج 9/677)

همانطور که ازشاهنامه مستفادمی‌شود تابوت اجساد را قیراندود کرده و بامواد خوشبویی مانند دبق ومشک و عنبر وکافور خشک کرده و درزهای آن را می‌گرفتند و مانع ورود هوا به داخل ‌آن و فساد جسد می‌شدند.

ـ دفن رستم:

یکی نغز تابوت کردند ساج
برو میخ زرین و پیکر ز عاج

همه درزهایش گرفته به قیر
برآلوده بر قیر مشک و عبیر

ز بر مشک و کافور و زیرش گلاب
از آن سان همی‌ریخت بر جای خواب
(ج 6/255 ـ 258)

ـ دفن اسفندیار:

یکی نغز تابوت کرد آهنین
بگسترد فرشی ز دیبای چین

بیندود یک روی آهن به قیر
پراکند بر قیر مشک و عبیر
(ج 6 / 1528 ـ 1530)

ـ و شواهد دیگر:

در و بند تابوت ما را به‌قیر
بگیرند و کافور و مشک و عبیر

نخست آکنند اندرو انگبین
زیر انگبین زیر دیبای چین
(ج 7/1785 ـ 1788)

یکی تخت تابوت کردش ز عاج
ز زر و ز پیروزه و خوب ساج

بپوشید رویش بچینی پرند
شد آن نامور نامبردار هند

به دبق و به قیر و به کافور و مشک
سر تنگ تابوت کردند خشک
(ج 8/3252 ـ 3254)

44ـ در آب انداختـــن داراب فـــرزند همای چهرزاد:

نهادش بصندوق در نرم نرم
بچینی پرندش بپوشید گرم

سر تنگ تابوت کردند خشک
به دبق و به عنبر به قیر و به مشک
(ج 6/29 ـ 30)

موارد استعمال گوناگون و مصارف مختلف مواد خوشبوی واهمیت وارزش فوق‌العـــاده آن این‌مواد را در میان هدایا وخلعـــت‌های‌شاهان وپهلـــوانان وبـــزرگان جای داد، تاآنجا که هیـــچ یک از نثـــارها و تحـــف و هدایای شاهان شاهنامه خالی از رایحه ایـــن مواد نبوده است.

بفرمود تا خلعت آراستند
فرستاده را پیش او خواستند

ز سیمین و زرین و اسپ و ستام
ز دینار گیتی که بردند نام

ز دینار و گوهر ز مشک و عبیر
فزون گشت ز اندیشه تیز ویر
(ج 7 / 1808 ـ 1810)

45ـ در میان خلعت کاووس به رستم پس از جنگ مازندران گلاب و مشک ناب هم وجود دارد:

ببردند صد بدره دینار نیز
زرنگ و زبوی و زهرگونه چیز

ز یاقوت جامی پر از مشک ناب
ز پیروزه دیگر یکی پرگلاب
(ج 2/595 ـ 896)

46 ـ شنگل، پادشاه هند هم علاوه بر باج و خراج موظف خود عود و عنبر را هم در بین خراج خود به بهرام گور هدیه می‌کند:

همان هدیه هند با باژ نیز
ز عود و ز عنبر ز هرگونه چیز
(ج 7/2132)

47ـ شنگل در مراسم ‌ازدواج دختــــرش‌ سپینود با بهرام‌گور به یاران بهرام درم و دینار و مواد خوشبوی می‌دهد:

بیاورد یاران بهارم را
سواران با زیب و با نام را

درم داد و دینار و هرگونه چیز
همان عنبر و عود و کافور نیز
(ج 7/2191 ـ 2192)

48 ـ در میان خلعتی که افراسیاب برای سپهدار خود پیران ویسه می فرستد ودو جام پیروزه پر از مشک و عنبر هم وجود دارد:

پرستار چینی و رومی غلام
پر از مشک و عنبر دو پیروزه جام

به نزدیک پیران فرستاد نیز
از آن پس بسی پندها داد نیز
(ج 4/1645 ـ 1646)

49ـ بخشی از هدایای پیران و گلشهر در روز عروسی سیاوش و فرنگیس به آنان عطریات است:

بگنج اندرون آنچه بد نامدار
گزیده ز زربفت چینی هزار

ز بر جد طبق ها و پیروزه جام
پر از نافه مشک و پر عود خام...

همان صد طبق مشک و صد زعفران
سپردند یکسر به فرمانبران
(ج 3/1523 ـ 1532)

50ـ یاران مهران ستاد هم از خاقان چین، مشک و دینار هدیه می‌گیرند:

همان نیز یارانش را هدیه داد
ز دینار وز مشکشان کرد شاد
(ج 8/2230)

همانطور که گذشت یکی از موارد کاربرد بوهای خوش، استفاده از آن در نثارهاست. گاه مشک و زعفران و عنبر و دیگر مواد خوشبو را بازر و درم و دینار می‌اندودند و بر سر یا پای عزیزی می ریختند و گاه هریک از آنها را بطور جداگانه بر سر و پای کسی می‌افشاندند.

51ـ وقتی که سلم و تور و ایرج، برای دیدن دختران شاه یمن می‌روند شاه یمن لشکری انبوه برای پذیره آنان گسیل می‌دارد و پس از ورود آنان به یمن مرد وزن بیـــرون آمده و گوهر و زعفران بر آنان ریخته و یال اسبها را به می و مشک می‌آلایند:

شدند این سه پرمایه اندر یمن
برون آمدند از من مرد و زن

همی‌گوهر و زعفران ریختند
همی‌مشک با می برآمیختند

همه یال اسبان پر از مشک و می
پراکنده دینار در زیر پی
(ج 1/161‌ـ 163)

52 ـ سیندخت همسر مهراب کابلی روز ورود سام به شهر کابل مشک و زر نثار او می‌کند:

نشستند بر پیل رامشگران
نهاده بسر بر ز زر افسران

پذیره شدن را بیاراستند
نثارش همه مشک و می‌ خواستند
(ج1/1392 ـ 1393)

برون رفت سیندخت با بندگان
میان بسته سیصد پرستندگان

مرآن هریکی را یکی جام زر
بدست اندرون پر زمشک و گهر

همه سام را آفرین خواندند
پس از جام گوهر برافشاندند

بدان جشن هرکس که آمد فراز
شد از خواسته یک بیک بی‌نیاز

(ج1/ 1433 ـ 1435)

53ـ هنگام ورود کاوس به شـــهر شاهه در هاماوران، مردم شهر بر او گوهر و دینار و زعفران و عنبر و دینار نثار کردند:

چو در شاهه شد شاه گردن فراز
همه شهر بردند پیشش نماز

همه گوهر و زعفران ریختند
به دینار و عنبر برآمیختند
(ج2/ 136 ـ 137)

54ـ سیاوش پس از طی دوران کودکی خود نزد جهان پهلوان رستم، تصمیم می‌گیرد از پدرش کاوس دیدار کند، رستم او را با سپاه و گنجی‌‌ گران روانه می‌کند، وقتی که سیاوش با جلال و شکوه و فرهی وارد می‌شود زر و عنبر آمیخته بر او نثار می‌کنند:

همه زر به عنبر برآمیخته
ز گنبد بسر بر همی ریختند
(ج3/96)

55ـ کاوس از سودابه می‌خواهد گوهر و مشک و بوی بر سیاوش نثار کند و خواهران و پرستندگان زبرجد و زعفران بر او افشانند:

به سودابه فرمود تا پیش اوی
نثار آورد گوهر و مشک و بوی

پرستندگان نیز با خواهران
ز بر جد فشانند با زعفران
(ج3/ 166 ـ 167)

56 ـ سپاه کیخسرو نیز بر او درم و زعفــران می‌افشانند:

چو نزدیک شاه اندر آمد سپاه
ببستند آذین به بی‌راه و راه

بدیوار دیبا بر آویختند
زبر زعفران و درم ریختند
(ج5/ 1878 ـ 1879)

درم ریختند از بر و زعفران
چه دینار و مشک از کران تا کران

بشهر اندرون هر که درویش بود
وگر سازش از کوشش خویش بود

درم داد مر هر یکی را ز گنج
پراکنده شد بدره پنجاه و پنج
(ج5/2144 ـ 2146)

57ـ همای چهرزاد، مادر داراب وقتی که داراب را پس از سالها دوری و افکندگی می‌یابد بر او مشک و گلاب و گوهر نثار می‌کند:

ز دینار گنجی فرو ریختند
می و مشک و گوهر بر آمیختند

ببخشید بر هر که بودش نیاز
دگر هفته گنج درم کرد باز
(ج6/ 272ـ 273)

58ـ اردشیر پس از شناختن فرزندش شاپور، گنج زر و گوهر و دینار و مشک و عنبر و یاقوت بر او نثار می‌کند:

گهر خواست از گنج و دینار خواست
گرانمایه یاقوت بسیار خواست

بر او زر و گوهر بسی ریختند
زبر مشک و عنبر بسی بیختند
(ج 7 / 142 ـ 143)

59ـ روز ورود بهـــرام گور، از هنـــد به ایران هم آذین بسته و درم و دینـــار و مشــــک و زعفــــران نثار می‌کنند:

چو آگاهی آمد به ایران که شاه
بیامد ز قنوج خود با سپاه

ببستند آذین براه و بشهر
همی هر کس از کار برداشت بهر

درم ریختند از کران تا کران
هم از مشک و دینار و هم زعفران
(ج 7 / 2352ـ2354)

پی‌نوشت‌ها:

1ـ آنچه که بر سر یا پای کسی پاشند / فرهنگ فارسی معین

2ـ نام درختی است که ثمر آن را حب‌البان خوانند و در فارسی تخم غالیه گویند ... و به معنی لادن هم هست و آن نوعی از عنبر و مشمومات باشد که به عربی حصین‌البان گویند و بیدمشک را نیز گفته‌اند / برهان قاطع

3ـ شهــری است در ناحیه فرخ‌آباد در 50 میلی رود‌ گنگ / فرهنگ جامع شاهنامه

4ـ تاریخ تمدن و فرهنگ ایران / ص 182

5ـ مرموک، یکی از گیاهان معطر از تیره نعناعیان و یکی از گونه‌های مریم گلی / فرهنگ‌فارسی محمد معین

6ـ تاریخ تمدن و فرهنگ ایران / ص 534

7ـ زعفران از دیر باز تا امروز / ص 218

8 ـ همان / ص 378

9ـ تاریخ تمدن و فرهنگ ایران / ص 182

10ـ «ظاهرا کلمه دبق باید معرب واژه دبه فارسی باشد، دبه ظرفی بود که از سریش می‌ساختند و برای نگهداری روغن بکار می‌رفت (مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، 287)، دبق برای چسبیدن مواد ترکیبی حنوط چون کافور و مشک زعفران بر پیکر میت استفاده می‌شده است» / زعفران از دیرباز تا امروز، ص 364

11ـ تاریخ تمدن و فرهنگ ایران / ص182

12ـ مـــدادها و مرکب‌هایی که با آن چیز نویسند، دوده‌ها / فرهنگ فارسی محمد معین

13ـ زعفران از دیرباز تا امروز / ص 365

14ـ نام ملکه اندلس معاصر اسکنــدر مقدونی که به نوشابه معروف است. / فرهنگ جامع شاهنامه

15ـ دایرهًْ‌المعارف نو / ج 5 / ص 4213

16ـ زعفران از دیر باز تا امروز / ص 110

17ـ همان / ص 367

منابع و ماخذ:

ـ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به اهتمام محمد معین، تهران، امیرکبیر،‌ 1376

ـ تاریخ تمدن و فرهنگ ایران، عبدالعظیم رضایی، تهران، در، 1381

ـ دایرهًْ‌المعارف زعفران از دیرباز تا امروز، محمدحسن ابریشمی، تهران، امیرکبیر، 1383

ـ دایرهًْ‌المعارف نو، عبدالحسین سعیدیان، تهران، علم و زندگی، 1378