ایران‌بوم

به کوشش محمدرضا توکلى صابرى
چاپ: نخست (١٣٩٩)؛ ۶٠۵ صفحه
نوع جلد: گالینگور

ناشر: شرکت انتشارات علمى فرهنگى

ناصرخسرو قباديانى شاعر، فیلسوف، حکيم و جهانگرد ايرانى يکى از بلندقامتان تاريخ ادبيات ايران است که زندگى خود را وقف ترويج فرهنگ و زبان پارسى کرد و گنجينۀ زبان فارسى را وسعت بخشيده و غنى‌تر کرد.

سفرنامه نخستين راهنماى حج (رحله الحج) است که در آن ناصرخسرو مسافرت هفت ساله خود را در ايران و آسياى صغير و شام و مصر و عربستان شرح داده است. او نخستين کسى است که در جهان سفرنامۀ حج (رحله الحج) نوشته است و سنت جديدى را در سفرنامه نويسى ايجاد کرده است که پس از هزار سال هنوز هم ادامه دارد.

اين تصحيح سفرنامه بر پايه کهن‌ترين نسخه سفرنامه در کتابخانه لکهنو است، اما از دو نسخه قديمى ديگر که تاکنون مورد توجه نبوده است نيز استفاده شده است. ترجمه هاى عربى، فرانسوى و انگليسى اين کتاب نيز در تصحيح مورد توجه بوده است. در ابتداى کتاب زندگى‌نامه ناصرخسرو از زبان خودش، با استناد به اشعار و نوشته‌هايش، آمده است. در پايان کتاب در بخش نام ها و جاى ها و واژه‌نامه توضيحاتى ارائه شده است که با پاورقى‌هاى کتاب خواندن و فهم سفرنامه را آسان‌تر مى‌کند. متن کتاب حاوى نقشه‌ها و تصوير شهرها، روستاها، بناها، مسجدها، قلعه‌ها، دروازه‌ها، دولابها، کاریزها، پله ها،زیارتگاهها، مزارها، گورستانها، کلیساها، چشمه ها، نیل سنج ها، آبشارها، بازارهايى است که ناصرخسرو در باره آنها سخن گفته است.
قديمى‌ترين نسخه شناخته شده سفرنامه معروف به نسخه شارل شفر فرانسوى است که منبع همه سفرنامه هاى موجود است. خاورشناس فرانسوى شارل شفر، سفرنامه ناصرخسرو را همراه با ترجمۀ آن به زبان فرانسوى با مقدمۀ ۵٨ صفحه‌اى و پاورقى هاى مفصل همراه با نمايه و پيوست در سال ١٨٨١ مطابق با ١٢٩٨ هجرى قمرى در ٣۴٨ صفحه (بدون هيچگونه توضيح يا اضافات فارسى) منتشر ساخت.

شفر از دو نسخه‌اى که در کتابخانه ی ملى پاريس نگهدارى می شود براى اين تصحيح استفاده کرده است. يک نسخه به خط نستعليق است که ١٩٧ صفحه دارد و هر صفحه ی آن ده سطر دارد و در قطع کوچک است. اين نسخه در سال ١٢٩۴هجرى قمرى، مطابق با سال ١٨٧٧ ميلادى نوشته شده است. نسخۀ ديگر نيز به خط نستعليق نوشته شده و هر صفحه شامل هجده سطر و در قطع وزيرى است و ١۶١ صفحه دارد. اين نسخه در سال ١٢٩٢ هجرى قمرى، مطابق با ١٨٧۴ ميلادى، از روى نسخه‌اى کپى بردارى شده است که در سال ١٢٠٧ هجرى قمرى، مطابق با سال ١٧٩٢ ميلادى نوشته شده است.
البته چند نسخه ی قديمىتر از نسخه ی شارل شفر وجود دارد. قديمى ترين نسخه ی سفرنامه در کتابخانه ی ندوه العلماء است، که يک مدرسه ی دينى در شهر لکهنو در هندوستان است. محمدرضا توکلي صابرى به اين مدرسه رفته و يک نسخه ديجيتال از کتاب را از آنجا تهيه است.

نسخه‌اى که در مدرسه ی ندوه العلماء در شهر لکهنو نگهدارى مى‌شود تاريخ ٢٧ رمضان سال ١٠٠۶ قمرى (١۵٧۵ ميلادى) را بر خود دارد و کاتب آن مبارک قنوجى است. اين کتاب در حدود ٢٨۶ سال قديمى تر از نسخه ی شارل شفر است. کتاب ١٨٠ صفحه ١۵ سطرى به اندازه ۵/١٢ در ۵/٢١ سانتيمتر است. عناوين و بعضى نامها و آيات قرآنى و کلمات عربى با خط سرخ نوشته شده است. بيشتر سالهاى هجرى قمرى در متن کتاب در حاشيه به عدد نوشته شده است. جا افتادگى کلمات و جملات در اين نسخه از همه ی نسخه ها کمتر است. با اين حال دو صفحه کامل از کتاب در بخش مربوط به فلسطين و شهرهاى آن جا افتاده است. صفحات زيادى از کتاب، به ويژه صفحات فرد، در حال پوسيدگى و پارگی است.

براى تصحيح اين سفرنامه از دو نسخه ی قديمى ديگر که تا به حال کسى از آنها استفاده نکرده است نيزاستفاده شده است. يکى از آنها تاريخ سال ١١٠٢ هجرى قمرى مطابق با ١۶٩١ ميلادى را دارد و ١٩٢ سال از نسخه ی شفر قديمى تر است. اين نسخه در موزه ی بريتانيا نگهدارى مى شده است، اما اکنون به کتابخانه ی بريتانيا منتقل شده و نويسنده در اين تصحيح سفرنامه از آن استفاده کرده است.

اين نسخه به خط شکسته ی نستعليق نوشته شده و سطرهاى آن در يک مستطيل ١١ در ٢١ سانتيمتر به طور مستقيم و مورب از چپ به راست و مورب از راست به چپ نوشته شده است. عناوين و بعضى بخشهاى مهم کتاب و نيز بعضى نامها و آيات و کلمات عربى با خط سرخ نوشته شده است. در حاشيه ی کتاب بعضى از نامها و يا کلمات با مداد به انگليسى نوشته شده است که نشان می دهد يک فرد آشنا به زبان انگليسى آن را خوانده است.

نسخه ی ديگر نسخه ی چاپ دهلى است که همراه با مقدمه اى به قلم خواجه الطاف حسين حالى، شاعر اردو زبان، در سال ١٢٩٩ هجرى قمرى برابر با سال ١٨٨٢ ميلادى، يعنى يک سال پس از انتشار متن نسخه ی شفر، از روى نسخه ی لکهنو چاپ شده است. چون الطاف حسين فارسى زبان بوده است، متن بهترى از شفر تهيه کرده است. الطاف حسين مى گويد که هم تصحيح او و هم تصحيح شفر از روى نسخه ی لکهنو تهيه شده است. متن کتاب به خط نستعليق و به خط محمد يعقوب على است و در حاشيه و بين سطرهاى آن توضيحاتى در مورد معانى واژه ها و مکانها داده است که اطلاعات تازه‌اى به دست می‌دهد. بعضى کلمات نیز اعراب گذارى شده است که خواندن متن را دقيقتر می‌سازد.

اين کتاب به تازگى در ۶٠۵صفحه از سوى شرکت انتشارات علمى فرهنگى منتشر شده است.
دکتر محمدرضا توکلى صابر مسير ناصرخسرو را رفته و شرح سفرش را در کتاب هاى سفر برگذشتنى و سفر ديدار منتشر کرده است. هم چنين رمانى بر پايه زندگى ناصرخسرو به نام آواره دره يمگان نوشته است.