ایران‌بوم

سخن فارسی در طول تاریخ ‌نیرومندترین مایۀ پیوند معنوی ما با همسایگان بوده است. درخاطرات ابن بطوطه سیاحتگر مغربی می‌خوانیم که وقتی در دیار چین مهمان شاهزاده چینی بوده و شاهزاده بر عرشه کشتی ضیافتی با شکوه برپا کرده، آواز خوانی شعری به زبان فارسی را با آوائی خوش می‌خواند و این آواز آنقدر دلنشین بوده که شاهزاده بارها دستور تکرار می‌دهد، ابن بطوطه شعر را این‌گونه نقل می‌کند:

«تا دل به مهرت داده‌ام در بحر غم افتاده‌ام / تا در نماز ایستاده‌ام گویی به محراب اندری»

و نام شاعر را نمی‌داند. ما امروز می‌دانیم این شعر از سعدی است و شگفت اینکه ابن‌بطوطه هنگام گذر از ایران از شیراز نیز می‌گذرد و درسفرنامه او می‌خوانیم که: مرا به مزار شاعر و سخنگویی بزرگ به نام سعدی بردند و بر سنگ مزار او خواندم که در آن زمان 25 سال از وفاتش گذشته بود. می‌بینیم که چگونه در کمتر از 30 سال با توجه به ارتباطات آن زمان شعر سعدی هزاران کیلومتر آن‌سوتر توسط آوازخوانِ چینی خوانده می‌شود.
جاذبه و افسون شعر فارسی آنچنان است که بوسنی غرب اروپا «سوری» برای غزلیات حافظ شرح می‌نویسد و این نشان از نیاز خوانندگان شعر حافظ در غرب اروپا در آن زمان است. شیفتگی گوته شاعر نامدار آلمانی به حافظ و اندیشه‌های را همه می‌دانیم. سرایندگان خوش قریحه‌ای مانند امیرخسرو دهلوی و بیدل دهلوی را در دیار هند و یا اقبال لاهوری را در همین سال‌های نزدیک در پاکستان سراغ داریم که به زبان شیرین فارسی شعر گفته‌اند.

دکتر محمدامین ریاحی در پیشگفتار کتاب «زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی» چنین آورده است که: «این کتاب یادگار سال‌های 1342 تا 1347 است که مسئولیت امور فرهنگی ایران را در ترکیه داشتیم...» در متن کتاب مولف از شعرا و سخنوران بسیاری نام می‌برد که در دیار عثمانی شعر دلنشینی با زبان فارسی سروده‌اند و نمونه‌هایی نیز ذکر می‌کند.

در بخش ديگري از پیشگفتار کتاب آمده است: «سرگذشت پرفراز و نشیب زبان و فرهنگ ایرانی را باید در دیار جدا جدا باید به دقت مورد بررسى و شناخت قرار گیرد. حاصل کار از یک طرف رشته ‏هاى دوستى و پیوند معنوى میان ما و همسایگان ما را استوارى بیشتر خواهد بخشید. از طرف دیگر چهره فرهنگ جهانگیر دیرسال ایران، این پیر سرفراز قرون و اعصار را تابناک‌تر خواهد کرد. گوهرهاى گمشده‏اى به بازار خواهد آمد که تحقیق در آنها و بهره‌جویى از آنها زبان و فرهنگ ما را غنى‏تر خواهد کرد و بر جلوه و جمال آن خواهد افزود. متون چندصد ساله چاپ نشده‏ اى از مولویه و نوشته‏ ها و سروده هاى فراموش شده دیگرى که به صورت نسخ نادر خطى در گوشه کتابخانه ‏ها انتظار می‌‏کشند تا به همت پژوهندگان زندگى از سر گیرند و جاى شایسته خود را در مجموعه ادب فارسى بازیابند، از این شمارند.»

بدیهی است که این اشعار مخاطبین و خوانندگان بسیار داشته است و هنوز هم دارد. گفتنی است که تا حدود یکصدسال پیش کلیه قراردادها و مکاتبات بین روسیه و دولت عثمانی به زبان روسی و فارسی تنظیم می‌شده است، چرا که زبان فارسی دارای این توان و ظرفیت بوده است که کلیه مفاهیم حقوقی و قانونی را بازگو نماید. می‌دانیم که مقدار زیادی از واژگان زبان ترکی که امروزه در کشور ترکیه یا دیگر کشورهای ترک‌زبان مانند ازبکستان و... به آن سخن می‌گویند فارسی است یا بن‌مایه‌های فارسی دارد اما اگر به اشعار ترکسی سروده شده در همین کشورها توجه شود می‌بینیم درصد واژگان فارسی بیشتر می‌شود چرا که زبان فارسی زبان شعر است.

بهر حال کتاب «زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی» ارمغان استاد محمدامین ریاحی است که هدف نویسنده دانشمند این کتاب که پنج سال مسئول امور فرهنگی ایران در ترکیه بوده، آشنا کردن خوانندگان با سیر زبان و فرهنگ ایرانی در آسیای صغیر است. شادروان ریاحی راه را باز کرده‌اند تا پژوهندگان دیگر با پژوهش‌های بیشتر و گسترده‌تر، زمینه تازه‌ای از فرهنگ این دیار را بپیمایند.

فهرست مطالب کتاب
پیشگفتار
مقدمه: از کهن‌ترین روزگاران
دروازه‌های روم گشوده می‌شود
وضع فرهنگی و اجتماعی روم
فارسی، زبان رسمی آسیای صغیر
نخستین تألیفات فارسی در دیار روم
اوج گسترش زبان فارسی در دوره سلجوقیان
دیگر شاعران و نویسندگان آن عصر (کسانی چون محمد بن غازی ملطیوی، نظام‌الدین احمد ارزنجانی، مجدالدین ابی‌بکر، شمس‌الدین حمزه طغرایی، شمس‌الدین محمد اصفهانی وزیر، تاج‌الدین خلاطی و کمالی کامیار)
شعر و ادب فارسی در دوره ایلخانان
مولوی و ادبیات مولویه
دیگر شاعران عصر ایلخانان (کسانی چون نظام‌الدین خورشید، ناصری، سیواسی، اوحدالدین کرمانی، فخرالدین عراقی، یوسفی ارزنجانی، سیف فرغانی، سعدالدین مسعود و ارغوان خاتون)
متون منثور عصر ایلخانان
از انقراض سلجوقیان تا فتح استانبول
پس از فتح استانبول
شاهنامه‌خوانی و شاهنامه‌سرایی (مواردی از قبیل غزانامه روم اثر کاشفی، خنکارنامه یا تواریخ آل عثمان اثر میرسیدعلی طوسی، مثنوی وقایع سلطان بایزید اثر عارف، سلیم‌نامه ادایی شیرازی، سلیم خان‌نامه، سلیم شاه‌نامه، سلیم‌‌نامه منثور، فتوحات سلیمانی، فتوحات جمیله، شاهنامه عارف یا سلیمان‌نامه از فتح‌الله عارف، غزای سلمانی، شاهنامه تاریخ سلطان سلیمان از عبدالله غباری، شهنامه سلیم دوم از لقمان آشوری ارموی، شهنشاهنامه‌ مراد سوم، شاهنامه بهشتی، فتوح‌العجم، شهنشاهنامه یا مرآت عثمانی از صدرالدین شاهنامه بایزید دوم از فردوسی طویل)
شعر فارسی در عصر محمد فاتح
بایزید دوم و فارسی در عصر او
سلیم اول و معاصرانش
پس از جنگ چالدران
سلیمان قانونی و معاصران او
برخی دیگر از شاعران و نویسندگان (کسانی چون شیخ مکی خاکی، عبدالله بن حسین طالبی زنجانی، محمد پاشا، عبداللطیف افلاطون شیروانی، مصلح‌الدین مصطفی سروری، مصطفی چلبی، حلیمی شروانی، ابوالفضل منشی شیرازی، ابراهیم بن محمود، سیدمرشد یسوی، مصطفی گلیبولی‌لی، قاضی زاده مفتی، درویش پاشا، احمد حاتم افندی، ندایی کاشغری، فوزی موستاری)
فارسی زبان رسمی نامه‌نویسی
فرهنگ نویسی و شرح و ترجمه متون فارسی
دستنویس‌های فارسی در دیار روم
عمق تاثیر ادب فارسی در زبان و ادب ترکی
زبان فارسی و تجدد ادبی در عثمانی
تدریس فارسی در مدارس
تاثیر فارسی در شعر دوره تنظیمات
تاثیر ادب عثمانی در ادبیات جدید فارسی
فارسی و زبان ترکی امروز ترکیه