خط فارسی

"یای اضافه" در واژگان منتهی به "ه"

مهرداد ایران‌مهر*

زبان و ادب فارسی تا به امروز، روند ویژه‌ای را پیموده است. برای نمونه، آنچه در واژگان امروزین این زبان به چشم می‌خورد، دگرگونی از هجای «زبَر(فتحه)» به هجاهای «زیر(کسره)» و «پُشت(ضمه)» است(1)، که خود گونه‌ای دگردیسی را پیش روی ما گذارده است.

بدین معنا که، واژگانی به مانند "رسیدن، سپردن، یگانه، مرغ و ..."، در زبان‌های کهن ایرانی و آنگاه دگرگشت‌های پس از آن، تا دست یافتن به رخسار امروزین، نخست به گونۀ "رَسیدن، سَپردن، یَگانه، مَرغ و ..." به کار می‌رفته‌اند.
اما در پس یورش تازیان و بُرشی ناخواسته و ناگهانی در خط و زبان ایرانیان، با آنکه خط و زبانمان ایرانی ماند، اما شتاب آن روندی که گفتیم، دوچندان گشته و آن دگردیسی که نام بردیم، بیشتر رخ نمود. هم‌چنین این روند نه چندان خوشایند، در پس اندر شدن واژگان بیگانۀ لاتین و از آن گونه انگلیسی، فرانسه، و هم‌چنین مغولی (ترکی) و ... به زبانمان، روند شتابان‌تری نیز به خود گرفت.
در این میان، هر چه گذشت، «یای اضافه (ی)» در واژگان و گفتار و نوشتارمان بیشتر به کار رفت، و کار به جایی که اینک هست، رسید. درین باره و برای نمونه، به هنگام  خواندن «گلستان سعدی»، می‌بینیم که گفتار به کار رفته در هر بند (جمله)، بسیار کوتاه و چکیده بوده و برداشت معنای آن برای خواننده نیز بسیار آسان است. اما امروزه کار را به جایی رسانیده‌ایم که با کاربرد بی‌سامان و بی‌اندازۀ «یای اضافه»؛ تنها پس از خواندن بخشی از نوشتار، دیگر آغاز سخن فراموشمان می‌شود. برای نمونه، نوشتار زیر را ببینید:
"نشستِ کارگروهِ تخصصیِ دانش‌آموختگانِ دانشگاه‌هایِ علومِ پزشکیِ استان‌هایِ شمالِ شرقِ کشور در تالارِ مرکزِ همایش‌هایِ واحدِ دخترانِ دانشکدۀ پزشکیِ دانشگاهِ علومِ پزشکیِ فلان شهر برگزار شد!".
شما اگر همۀ رویه‌های (صفحات) گلستان و دیگر نوشته‌های ادب فارسی که بماند، چنانچه پشت آن‌ها را نیز بگردید و بخوانید، چنین نوشتار گنگ، بی‌معنا و بی‌ریختی نخواهید یافت. و این همانی است که از آن با نام «دگردیسیِ نه چندان خوشایند!» نام بردیم.
اما همه‌اَش گلایه و زاری نیز نمی‌شود، چرا که در گذر این هزاره‌ها، فراگشت‌های زیبایی نیز در زبان ما رخ داده که بسیار هم میمون و خجسته بوده است. و باز برای نمونه می‌توان به ساب و سایش واژگان و آسان‌تر شدن خواندن و نوشتن آن‌ها از رهگذر چنین فرآیندی نام برد. واژگانی به مانند زنده‌گی، بازمانده‌گان، چهارچوبه و ... که پس از فراگشت، به گونۀ زندگی، بازماندگان، چارچوب و ... درآمدند.
اما درین میان، فراگشت‌های دیگری نیز در زبانمان رخ داده، که از آن گونه به کار بردن همان «یای اضافه» در واژگانی است که واژ (حرف) پایانی آن‌ها «ه» می‌باشد. برای نمونه، واژگانی هم‌چون "درباره، سایه، واژه، مایه، نوشته، کوره و ..." که با آمدن «یای اضافه» در پایان آن‌ها، گونه‌ای نتراشیدگی در زیبانویسی آن واژگان به چشم می‌آمد. بدین گونه: درباره‌ی، سایه‌ی، واژه‌ی، مایه‌ی، نوشته‌ی، کوره‌ی و ... .
این نمایه‌های بی‌ریخت و جاگیر، هنگامی کار را دشوارتر می‌نمود که می‌خواستند چنین واژگانی را به «خط خوش» که از ویژگی‌های خط‌های ایرانی است، بنگارند. بنابراین، رفته‌رفته نگارش این واژگان دگرگشت یافت، و «یای اضافه» کوچک‌تر شده و در بالای «ه» جا خوش کرد و این واژگان بدین گونه به کار رفتند: دربارۀ، سایۀ، واژۀ، مایۀ، نوشتۀ، کورۀ و ... .
اما هم‌اکنون چندی است، نمی‌دانیم چه شده که برخی بر آن شده‌اند تا دوباره این گونه واژگان دگرگشت یافته را با همان «یای اضافه»ی بزرگ در کنار «ه» بنگارند!! اینان این «یای» کوچک شده (ء) را همزۀ عربی شمرده و از کاربرد آن در سَره‌نویسی پرهیز می‌کنند. اما باید گفت که این دوستان، دیگر خیلی سخت گرفته‌اند، زیرا که این همان «ی» در زبان خودمان است که کوچک شده، نه همزۀ عربی!
این «ی» به همین گونه، تنها می‌تواند در واژگانی که به «ا» و «و» می‌انجامند، به کار رود. مانند: بلندای، فردای، روی، ابروی و ... . اما از آنجا که «ه» به واژهای پیش و پس از خود می‌چسبد، بنابراین نوشتن واژگانی مانند «ویژه+ی» به گونۀ «ویژهی» در می‌آمد. پس آن را به سان «ویژه‌ی» نوشتند، و آنگاه این «ی»، کوچک شده و به گونه «ویژۀ» نگاشته شد.
بپندارید اگر بخواهیم که چامه‌ای را با این «ی»های جاگیر، آن هم به خط درشت و قلم‌نی نگاشته و از آن، زیبایی نیز بستانیم!! برای نمونه:
حلقه‌ی پیر مغان ...، حافظ از چشمه‌ی حکمت ...، دلم رمیده‌ی لولی‌وَشی ...، هزار جامه‌ی تقوا و خرقه‌ی... !!
و این، ما را به یاد مَتَلی انداخت که می‌گوید:

در کل جهان جهش به پیش است            ماراست جهش به سوی عهد حجری

1- زبَر: -َ ، زیر: -ِ ، پُشت: -ُ .

*پژوهشگر در فرهنگ ایران

• < قبلی
• بعدی >