ایران‌بوم

با عقد قرارداد سه جانبه میان ایران و دولت‎های روس و انگلیس در 29 بهمن 1320 (29 ژوئیه 1942) اشغال‎گران متعهد شدند که حداکثر شش ماه پس از پایان جنگ دوم جهانی، خاک ایران را ترک کنند. از این رو، روس‎ها به فکر آن برآمدند که تا پیش از رفتن، امتیاز اقتصادی یا سیاسی مهمی در ایران به دست اورند. از این رو، در آغاز به ایجاد و تقویت حزب توده پرداختند. اما وقتی به این نتیجه‎ رسیدند که حزب توده نمی‎تواند آن‎ها را به مقصودشان برساند، دست‎اندر کار ایجاد فرقه‎ی دموکرات برآمدند. سید جعفر پیشه‎وری را، نامزد این کار کردند.

«کیانوری» رهبر پیشین حزب توده در شرح حال پیشه‎وری می‎نویسد:1

سید‎جعفر پیشه‎وری در سال 1272 شمسی در روستای زاویه خلخال به دنیا آمد. در سال 1284 به باکو رفت و در آن جا به تحصیل و کار پرداخت. در حوالی انقلاب روسیه 1717 میلادی به کمونیزم جلب شد. در سن 25 سالگی به عضویت کمیته‎ی مرکزی حزب عدالت و بعد به سردبیری روزنامه حریت نایل آمده و در اردی‌بهشت 1299/ مه 1920 میلادی وقتی ارتش سرخ در جریان جنگ با روس‎های سفید وارد خاک ایران شد، به همراه تعدادی از رهبران حزب عدالت وارد گیلان شده و اولین کنگره‎‏ی حزب کمونیست ایران را در بند انزلی به پا داشتند که پیشه‎وری عضو کمیته مرکزی و یکی از چهار رهبر اصلی حزب شد.

در شکست نهضت جنگل، پیشه‎وری مدتی به باکو رفت، سپس به عنوان دبیر مسئول تشکیلات تهران به ایران آمد. در خرداد 1322 روزنامه آژیر را در تهران منتشر کرد. پیشه‎وری در دوره‎ی چهارم از تبریز که تحت اشغال سپاهیان شوروی بود به نمایندگی مجلس شورای ملی رسید. در نتیجه‎ی رد اعتبار نامه‎اش به تبریز بازگشت و روس‎ها طرح جدایی آذربایجان را به دست او به مورد اجرا گذاردند:2

در طرح و اجرای نقشه‎‎ای به این شکل، میرجعفر باقراوف، دبیر اول حزب کمونیست آذربایجان شوروی و «بریا» تاثیر داشتند. باقراوف مدعی تصرف آذربایجان ایران بود و آن را «آذربایجان جنوبی» می‎خواند و زمانی گفته بود، اگر پنج میلیون «آذربایجان جنوبی» به سه میلیون «آذربایجان شمالی» ملحق گردد، ما دارای جمهوری هشت میلیونی خواهیم بود و مقام موقعیت من (باقراوف) در «پولیت بورو» (هیات سیاسی حزب کمونیست شوروی) تامین است. بریا، وزیر امنیت استالین که ضمنا از باقراوف (در اثر معرفی بریا به استالین در آغاز کارش) ممنون بود، در این کار ذی‎مدخل بود. زیرا ورود باقراوف در پولیت بورو در دسته‎بندی این هیات سیاسی به سود او تاثیر می‎کرد... باری بنابر آن شد که «نهضت ملی»!! در آذربایجان و کردستان (مهاباد) تحقق پذیرد و بدین‎سان قدرتی در شمال پدید آید که بتوان را تهران را تحت تاثیر قرار دهد. برای رهبری این منظور در آذربایجان پیشه‎وری نامزد شد. پیشه‎وری از کمونیست‎های قدیمی بود که در دوران جنبش گیلان مقام «کمیسر» یعنی وزیر داشت و بعدها دبیر اول حزب کمونیست ایران شد.

پیشه‎وری پس از بازگشت به تبریز، فرقه‎ی دموکرات را در تبریز راه انداخت. وی بیانه‎ای در سطح آذربایجان به نام مردم آذربایجان منتشر کرد. وی به قصد خود مختاری یا جدا‎سازی این قطعه از ایران، تشکیل انجمن‎های ایالتی و ولایتی و تدریس زبان ترکی در مدارس و انتشار روزنامه‎ به این زبان را خواستار شد.

در آن زمان برای مقابله با این بیانیه‎ بسیاری از مهین‎پرستان صدای اعتراض خود را بلند کردند و از جمله شادروان اسماعیل پیمان صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامه‎ مهد آزادی در مراغه بیانیه‎ای منتشر کرده و تاکید کرد که آذربایجان عضوی از کشور ایران و هیچ‎گاه ناخن از گوشت جدا نمی‎شود و ما دعوای زبان نداریم بلکه در تمام سطح کشور بزرگ ایران «عدالت اجتماعی» می‎خواهیم.3 در شهرهای دیگر آذربایجان نیز مردم به مخالفت با بیانیه فوق دموکرات برخاستند. پیشه‎وری وقتی دید از راه جلب همکاری مردم به هدف نخواهد رسید، بنای توزیع اسلحه و قیام مسلحانه را به حمایت قوای روس گذاشت.

پیشه‎وری از 21 آذر 1324 به مدت یک سال به حمایت ارتش شوروی و به زور اسلحه در آذربایجان به نام فرقه دموکرات حکومت کرد و مرتب به مقامات شوروی هم وانمود می‎کرد که مردم آذربایجان با آن‎ها است. هنگامی که خبر درگذشت آیت‎الله العظمی سید‎ابوالحسن اصفهانی به تبریز رسید. مردم شهر به عزاداری پرداختند. سرکنسول روس که از دیدن این صحنه‎ها حیران شده بود، پیشه‎وری را خواسته پرخاش‎کنان به وی می‎گوید:4

این وضعی است که شما به ما وعده داده‎اید؟ این هزاران عزادار سیاه‎پوش که به سر و سینه می‎زنند، کیستند. شما با این همه فدایی و قشون مسلح و ماموران مخفی، چطور نتوانستید، این حادثه را پیش‎‏بینی و از وقوع آن جلو‎گیری کنید. پیشه‎وری در پاسخ عاجز ماند. یکی از همکاران به کنسول روس گفته بودند: ... این شخص که فوت کرده، مرجع تقلید شیعیان جهان بود. سرکنسول می‎گوید: کمونیست این چیز‎ها را قبول ندارد. یک فرد کمونیست، جز به رهبر حزب، به چیزی نمی‎اندیشد. معلوم می‎شود. تمام گزارش‎هایی که به کنسول‎خانه داده شده، دروغ محض بوده است.

با خروج نیرو‎های شوروی از ایران، خیزش مردم آذربایجان علیه حکومت فرقه اوج گرفت و سرانجام در روز 21 آذر 1325، مردم تبریز به حکومت یک ساله‎ی فرقه‎ی دموکرات بر آذربایجان پایان دادند.

شادروان استاد «محمد قاضی» در این مورد چه به حق و به جا خطاب به تجزیه‎طلبان ضد ایرانی از زبان «آذربایجان» و مردم آن گفته است:5

من آن خطه آذر آبادگانم
که ایران زمین را، دل و چشم و جانم

نه ترکم، که پرورده‏ی اردشیرم
نه ترکم، که محبوب نوشیروانم

بزرگان من، فخر ایران زمینند
از امروز و از دوره‎ی باستانم

1ـ خلخال و مشاهیر ـ محمد مسعود نقیب ـ ص 114 ـ 113ـ 112

2ـ گژراهه ـ احسان طبری ـ ص 67 ـ 66

3ـ خاطراتی از مبارزات اسماعیل پیمان (روزنامه مهد آزادی ـ پنج‎شنبه 20 تیر 1381، شماره 2712)

4ـ همان روزنامه مهد آزادی ـ 24 ـ 20 تیر 1381

5ـ محمد قاضی ـ مترجم سرشناس