ایران‌بوم

شهر تهران از معدود کلانشهرهای جهان است که بر بستری کهن شکل گرفته و سابقه زیست جوامع انسانی در آن به هزاره ششم پیش از میلاد باز می‌گردد. قدیمی‌ترین سابقه زیست انسان در پهنه تهران در منطقه جنوبی شهر و در محوطه‌ باستانی چشمه‌علی نه‌تنها کهن‌ترین آثار استقرار و یکجانشینی انسان در جایگاه شهر فعلی را به نمایش می‌گذارد بلکه در عرصه تمدن بشری نیز تمدن چشمه‌علی یکی از کهن‌ترین آثار استقرار انسان در عصر نوسنگی است.

آثار به‌جامانده از انسان گذشته از دوره نوسنگی تاکنون، لایه‌های مختلف از تمدن را در شهر برجای گذاشته است. گورستان‌های به‌جامانده از تمدن سفال خاکستری در قیطریه، سلطنت‌آباد و کهریزک مربوط به هزاره دوم و اول قبل از میلاد در کنار آثار برجای مانده از دوران ماد و هخامنشی و اشکانی و ساسانی مربوط به دوران پیش از اسلام هنوز در تپه میل و قلعه گبری و کوه طبرک و چشمه‌علی پابرجاست. از آثار تمدن دوره اسلامی نیز نشانه‌های فراوانی برجای مانده. برج نقاره‌خانه و برج طغرل، آستانه حضرت عبدالعظیم (ع) و امامزاده یحیی و امامزاده اسمعیل در کنار ده‌ها اثر و نشانه تاریخی دیگر حکایتی از یک بستر تاریخی مداوم را در طول هزاره‌ها به تصویر می‌کشند.

اما وجه متمایز تهران نسبت به سایر محوطه‌های باستانی و شهرهای تاریخی همانا حیات شهر در دوران پس از انقلاب صنعتی و پای‌گذاری آن به دوران معاصر است. اهمیت شهر تهران از آن وجه بیشتر است که تهران در دوران معاصر و در طی 228 سال اخیر مرکز سیاسی ایران است. تهران علاوه بر مرکزیت سیاسی، مرکز تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشور در طول دویست سال اخیر تاریخ اجتماعی ایران نیز بوده‌است. تهران در این دوران مرکز همه تحولات است. این تحولات که از ابعاد گسترده‌تری برخوردار است از خود نشانه‌هایی برجای گذاشته. بدین اعتبار تهران انبوهی از نشانه‌های گذشته را در خود محفوظ دارد. این نشانه‌ها برخواسته از مجموعه‌ای از معانی است و گواهی است بر چگونگی تحولات فرهنگی. تحولات معماری و شهرسازی بخشی از این تحولات فرهنگی است و نشانه‌هایی از آن.

تهران ظرفی مملو از نشانه‌هاست. این نشانه‌ها هویت شهر را نشان می‌دهند و تعلق مکانی را برای شهروندان فراهم می‌کنند. این تعلق مکانی با عواطف انسانی سرو کار دارند. خانه، گذر، کوچه، بازار، بازارچه، سرا، تیمچه، مسجد، مدرسه، دانشگاه، تئاتر، سینماو ...خیابان، میدان و محله مقیاس‌های متفاوتی از عناصرو اجزای شهر هستند که خاطرات جمعی و نشانه‌های عاطفی شهر و شهروند را بازگو می‌کنند. این نشانه‌ها عامل ایجاد حس تعلق به مکان برای ساکنین شهر است. موسسه مطالعات کلانشهر تهران پرداختن به موضوع نشانه‌های عاطفی و خاطرات جمعی را مورد توجه قرار داده و برای پایدارسازی این معنا در هویت شهری، توجه شهروندان و مدیریت شهری تهران را به توصیه‌های ذیل معطوف می‌دارد:

1- توسعه لجام‌گسیخته شهری جز آشفتگی و التهاب در محیط شهری دستاورد دیگری ندارد. این نوع از توسعه با محو کیفیت شهر همراه است و ازبین‌رفتن نشانه‌های عاطفی و خاطرات جمعی را به‌ دنبال دارد. شهر بدون خاطره، شهر بدون کیفیت است و شهر بدون کیفیت پاسخگوی نیازهای جوامع انسانی نیست. کوشش در راه دستیابی به ارزش‌های کیفی به جای ارزش‌های کمی و جایگزین‌کردن کیفیت محیط شهری به جای توسعه کمی از شهر محیطی برای رفاه و آسایش فراهم می‌کند. توسعه کیفی فرهنگ را مبنا قرار می دهد و ساختارهای فرهنگی را قوام می‌بخشد. این نوع از توسعه، پایداری را به همراه دارد و تعلق به مکان را برای شهروند به ارمغان می‌آورد. از این‌رو امضاکنندگان این بیانیه تقدم توسعه کیفی شهر را بر مبنای زیرساخت فرهنگی در رویکردهای مدیریت شهری مورد توصیه قرار می‌دهند.

2- افزایش جمعیت روزانه در مناطق تاریخی که با کاهش جمعیت ساکن در این مناطق همراه است، محو و انهدام نشانه‌های هویت‌بخش شهر را به‌دنبال دارد. فزونی‌گرفتن کار و فعالیت در مناطق مرکزی شهر که در طی چند دهه اخیر هر روز بیشتر از روز پیش شدت یافته‌است، به‌عنوان عامل اصلی تخریب مرکز تاریخی شهر قلمداد می‌گردد.جلوگیری از رشد فعالیت در مرکز شهر اعم از تجارت، تولید یا تمرکز بخش‌های اداری و دستیابی به ثبات توسعه شهری در مرکز تاریخی مورد توصیه و تاکید کارشناسان مسائل شهری و موسسه مطالعات تهران است.

3- افزایش فعالیت در مرکز تاریخی شهر سبب افت و نقصان کیفیت فضاهای شهری در این بخش از کلانشهر تهران گردیده‌است. فضاهای شهری نیازمند توجه، تجهیز و مدیریتند و رهاشدگی را برنمی‌تابند. تهران درزمان حاضر نیازمند بازتعریف فضاهای شهری با اولویت به آسایش و امنیت عابران پیاده است. تجهیز شهر و فضاهای شهری برای سهولت تردد سواره- آنچه که امروز در تهران جاریست- نافی کیفیت در فضاهای شهری است. فضای شهری با پیاده معنا می‌یابد نه با تسهیل حرکت سواره. پیاده م‌مداری در فضاهای شهری نیاز عاجل امروز در شهر تهران است.

4- توجه به ارتقای کیفیت زندگی شبانه در بخش‌های تاریخی و محلات شهر نکته‌ای فراموش‌شده است. شهر برای استمرار زندگی در شب نیازمند تجهیز است. تعریف کاربری‌های متناسب با زندگی شبانه شهروندان، روشنایی، نورپردازی و افزایش ایمنی ساکنین از جمله اقدامات مورد توصیه برای پرداختن به این خواسته عمومی است. محلات و فضاهای شهری تهران، توجه و مدیریت برای گذراناوقات فراغت را نیاز دارند.

5- افزایش جعیت در برخی مناطق شهری تهران ناشی از صدور پروانه‌های ساختمانی و بارگذاری بیش از پیش‌بینی طرح جامع و طرح تفصیلی تهران است. شهرداری‌های مناطق مختلف تهران با چشم‌پوشی از مقررات، نسبت به صدور مجوزهای ساخت و ساز با تراکم بیش از حد ظرفیت و بیش از پیش‌بینی سقف جمعیتی مصوب طرح جامع اقدام می‌کنند. نتیجه این نوع از مدیریت، علاوه بر انهدام بناهای تاریخی، تخریب بناهای تازه‌ساز در شهر و بارگذاری متراکم در پی دارد. خاطره‌های جمعی شهر که در سیمای شهری کوچه‌ها، میادین و خیابان‌های شهر متجلی است، با همین بی‌تدبیری‌ تخریب شده یا به سوی انهدام می‌روند. از این‌رو امضاکنندگان این بیانیه مصرانه از مدیریت شهری می‌خواهند تا نسبت به رعایت سقف جمعیتی مناطق شهری وفق مقررات طرح جامع اقدام عاجل به عمل آورند. امضاکنندگان این بیانیه توجه شورای محترم اسلامی شهر تهران را به رعایت این بخش از ضوابط طرح جامع جلب می‌نماید. ادامه وضع بدین منوال، آنچنان‌که امروز در برخی مناطق مانند منطقه 1 شاهدیم ممکن نخواهد بود. به عنوان مثال هم اکنون در منطقه یک، شهر در ساعاتی از روز فاقد کارایی و غیرقابل عبور است.

6- باغ‌ها و درختان، قنوات، جداره‌ها، کوچه‌ها و معابر، خیابان‌ها و میادین، دفتر ثبت خاطرات شهرند. ساکنین شهر از اینگونه تصاویر در قالب خانه، مغازه، مدرسه، دانشگاه، پارک و بوستان، باغ، مسجد و حسینیه، امامزاده وسقاخانه و ... خاطره دارند. عاطفه شهروند نیازمند تداعی این خاطرات است. حفاظت از این نشانه‌ها، مشارکت فعال ساکنین شهر را طلب می‌کند. سازمان‌های مردم‌نهاد، دانشگاه‌ها، دانشجویان و دانش‌آموزان، معلمان و اساتید وظیفه دارند تا با جلب نظر افکار عمومی از طریق بررسی‌های علمی، نشر مقالات، ایراد سخنرانی و تشکیل جلسات گفتگو با شورای شهر و مدیریت شهری مدیریت‌های محلی و در تعامل و گفتگو قرار گیرند. حفظ کیفیت شهر و تثبیت نشانه‌های عاطفی و خاطرات جمعی، یک نیاز ملی است که همگان نسبت به دستیابی به آن مسئولند.

7- کلانشهر تهران علیرغم گستردگی در سطح و افزونی جمعیت، هنوز هم دارای طیف گسترده‌ای از محوطه‌ها و مجموعه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی است. ثبت کاخ گلستان در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال جاری (2013 میلادی)، نشانه‌ای از اینگونه ظرفیت‌های فرهنگی تهران جهت طرح ارزش‌های آن در مقیاس جهانی است. محلات تاریخی کهن شهر همچون بازار، عودلاجان، ارگ و سنگلج، هنوز هم نشانه‌های بارزی از ارزش‌های هویتی و خاطره ای شهر را در خود دارند. مجموعه باغ‌های تاریخی تهران و روددره‌های حیات‌بخش هفت‌گانه آن هنوز قابلیت ارتقای کیفیت فضاهای شهر را دارند. تهران هنوز هم موزه‌ای استثنائی و بی‌نظیر از تاریخ تحولات معماری ایران در دو سده اخیر است. خانه‌های تهران مجموعه‌ای بی‌نظیر از معماری مسکن را در دوران تحول به نمایش می‌گذارند. خیابان‌های تاریخی شهر هنوز شخصیت تاثیرگذار خود را در کلانشهر حفظ کرده‌اند. نگهداشت و پایش اینگونه ارزش‌ها در گام نخست نیازمند بررسی و شناسایی است و در گام بعد نیازمند معرفی و در نهایت به اتخاذ تدابیر حفاظتی برای برون‌رفت از وضعیت کنونی نیازمند است. صاحب‌نظران و دلسوزان و فرهیختگان وظیفه آگاهی‌بخشی عمومی را به عهده دارند و مدیریت شهری نسبت به حفاظت و نگهداری ازین دست از ارزش‌ها که به کیفیت شهری توجه دارد، مسئول‌اند. تنها در یک اجماع و همدلی می‌توان به حفظ و صیانت از این گونه ارزش‌ها امیدوار بود و به آن دست یافت.

در خاتمه، امضاکنندگان ذیل اعلام می‌دارند که «نشانه‌های عاطفی و خاطرات جمعی» در شهر تهران نیازمند برنامه‌ریزی، اشتراک نظر کارشناسان و مدیریت شهری، مشارکت مردم در سطح شهری و محله‌ای و دستیابی به طرح‌های شهری کیفیت‌گراست. کیفیت را نباید به فراموشی سپرد بلکه دستیابی به کیفیت شهر نیازمند یادآوری و کوشش جمعی است. این مهم حاصل نخواهد شد، مگر با خواست و اراده کارشناسان و پشتکار و همت مدیران و مردم.