ایران‌بوم

انتقال خون یکی از نمود‌های نیاز انسان به یکدیگر و از بخش‌های مهم و ضروری طب امروزی است. نیاز جوامع بشری به خون و فرآورده‌های خونی در چند دهه گذشته، باعث رشد سریع خدمات انتقال خون در کشورهای دنیا شده و آنان را تشویق کرده است تا به دنبال منابع عظیم اهداکنندگان سالم و ترغیب آنان، برای شرکت در این عمل انسانی باشند.

گزارش پیش رو که به مناسبت نهم مردادماه، روز جهانی اهدای خون تهیه شده است؛ به مسائل مرتبط با اهدای خون می‌پردازد.

تاریخچه انتقال خون

اولین مورد انتقال خون ثبت شده در جهان، مربوط به قرن هفدهم میلادی است. در آن سال یک پزشک فرانسوی به نام «ژان باتپسیت ونیس» خون یک بره را به انسان تزریق کرد، که متأسفانه این کار موفق نبود. درمان موفق بیماران به وسیله خون، از زمان تشخیص گروه‌های خونی شروع شد. گفتنی است که گلبول‌های قرمز برای اولین بار در دنیا به سال 1658 میلادی شناسایی و تعریف شدند و نیز حدود 250 سال طول کشید تا گروه‌های خونی مورد شناسایی قرار گرفتند و بعد از آن، فاکتور RH کشف شد که براساس آن، افراد به دو گروه RH مثبت و منفی تقسیم می‌شوند.

امروزه می‌توان انواع گروه‌های خونی و بیش از 100 نوع زیرگروه را دقیقاً تشخیص داد.

در جنگ جهانی اول برای اولین بار استفاده از خون ذخیره شده، شروع شد. اما اولین بانک بزرگ خون به عنوان بانک خون صلیب‌سرخ در سال 1930 تأسیس شد، از آن زمان بود که تلاش برای تأمین خون سالم مورد توجه قرار گرفت که تا امروز ادامه یافته است و در رأس تمامی فعالیت‌های انتقال خون قرار دارد.

به گفته کارشناسان از زمانی که تزریق خون به ایشان با هدف درمان بیماران مطرح شد، سازمان‌های انتقال خون در سراسر دنیا اقدامات زیادی برای تأمین خون سالم انجام دادند. با این حال و علیرغم تمامی اقدامات انجام شده، هنوز نمی‌توان 100 درصد از سالم بودن خون مطمئن بود. زیرا خون هم مانند یک دارو، دارای عوارض جانبی از قبیل واکنش‌های انتقال خون و یا انتقال عفونت‌ها است. بنابراین، به برنامه‌هایی نیاز است تا براساس آن‌ها، سطح سلامت افراد جامعه افزایش و شرایطی که نیاز به تزریق خون وجود دارد، کاهش یابد.

شاخص انتقال خون ایرانیان

دکتر غلامرضا توگه ـ مدیرعامل سازمان انتقال خون ایران در مصاحبه با رسانه‌های گروهی اظهار داشته است: 6/2 درصد از جمعیت کشور به اهدای خون می‌پردازند که در آمارهای جهانی شاخص است و در بیشتر از 80 کشور دنیا، این عدد کمتر از یک درصد است.

وی همچنین می‌گوید: از هر 3 انسان یک نفر در طول زندگی خود به فرآورده‌های خونی نیاز پیدا می‌کند و سازمان انتقال خون حیاتی‌ترین نقش را در پدافند غیرعامل کشورمان دارد.

مدیرعامل سازمان انتقال خون ایران می‌افزاید: به دلیل موقعیت جغرافیایی و سایسی ویژه کشور، نقش سازمان انتقال خون ایران در زمان پدافند غیرعامل، بسیار حیاتی است.

وی با اشاره به پیشرفت‌های علمی و دستاوردهای پژوهشی سازمان انتقال خون ایران، یادآوری می‌کند.: این سازمان در تأمین فرآورده‌های خونی، گام‌های بلندی برداشته است و پا به پای پژوهش‌های جهانی در زمینه‌هایی نظیر سلول‌های بنیادین و داروهای پلاسمایی، پیش می‌رود.

دکتر توگه می‌گوید: استان سمنان با داشتن 65 درصد اهداکنندگان مستمر خون از نظر میزان رتبه اول را در کشور دارد.

وی با تأکید بر نیاز سازمان انتقال خون به تعامل و همکاری‌های بیشتر مسئولان کشور، می‌افزاید: گسترش و تجهیز سازمان‌های انتقال خون در استان‌ها به هزینه‌هایی نیاز دارد که از عهده سازمان مرکزی خارج است و می‌طلبد که مسئولان ذی‌ربط، در این خصوص به یاری ما بشتابند.

آمار چه می‌گوید؟

به گزارش روابط عمومی و همکاری‌های بین‌الملل سازمان انتقال خون ایران، آمار اهدای خون در سه ماهه اول سال جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل 4 درصد رشد داشته، به طوری که طی مدت یاد شده 536 هزار و 232 واحد خون اهداء شده است، که در این میان استان قزوین با رشد 14 درصدی و همدان با رشد 12 درصدی آمار خونگیری، رتبه‌های دوم و سوم رشد اهدای خون در سه ماهه اول سال جاری را به خود اختصاص داده‌اند و نیز براساس این گزارش استان‌های ایلام، البرز و بوشهر به ترتیب کمترین آمار خون‌گیری را داشته‌اند.

دکتر محسن منشدی ـ مدیرکل روابط عمومی سازمان انتقال خون ایران نیز گفته است: آمار اهدای خون در سال 1390 در کل کشور یک میلیون و 986 هزار و 992 واحد بود، ضمن آن‌که تهیه هر واحد خون 120 تا 150 هزار تومان هزینه دارد که تمامی آن به وسیله دولت تأمین می‌شود.

وی همچنین می‌گوید: طی سال گذشته از حدود 2 میلیون واحد خون که اهداء شد، قریب به 5 میلیون واحد فرآورده‌های خونی تولید شده است.

مدیرکل روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان انتقال خون ایران در خصوص خون‌های نادر و کمیاب می‌افزاید: به خونی نادر گفته می‌شود که در کمتر از یک ده هزارم جمعیت وجود داشته باشد، در حال حاضر حدود 350 نفر در ایران دارای خون نادر هستند و ایران نیز به بانک جهانی خون‌های نادر پیوسته است.

دکتر منشدی یادآوری می‌کند: ایران تقریباً از 4 سال پیش دارای اهداکنندگان 100 درصد داوطلبانه خون بوده و به همین دلیل مورد تشویق سازمان جهانی بهداشت در ژنو قرار گرفته است.

حاجی‌بیگی ـ مدیرکل انتقال خون تهران نیز اظهار می‌دارد: تأمین خون 160 بیمارستان و مرکز درمانی به وسیله انتقال خون استان تهران انجام می‌شود.

وی می‌افزاید: سال گذشته 448 هزار و 783 نفر به پایگاه‌های انتقال خون تهران مراجعه کرده‌اند، که از این تعداد 381 هزار و 242 نفر موفق به اهدای خون شدند که این آمار نسبت به سال 1389 حدود 4 درصد افزایش داشته است.

انواع گروه‌های خونی

دکتر پریسا مجدفر ـ پزشک عمومی در مورد گروه‌های خونی و انواع آن به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: گروه خونی یک نوع طبقه‌بندی خون است که براساس حضور یا عدم حضور یک سری مواد آنتی‌ژنی انجام می‌شود.

این مواد در قسمت‌های خارجی گلبول‌های قرمز قرار دارند و از والدین به فرزندان منتقل می‌شوند. تاکنون انجمن جهانی انتقال خون، 29 سیستم گروه خونی را بر مبنای 600 آنتی‌ژن مختلف بر سطح

گلبول قرمز شناسایی کرده است که میان آنها، دو سیستم مهم و رایج‌اند که عبارتند از سیستم گروه خونی ABO (کشف شده در سال 1901 میلادی) و سیستم گروه خونی RH (کشف شده در سال 1937 میلادی) که بیشترین واکنش‌های منجر به عدم سازگاری خونی نیز به این دو سیستم مربوط می‌شود.

وی در مورد تعیین گروه‌های خونی می‌افزاید: ابتدا در آزمایشگاه تعیین می‌کنند که از میان سه آنتی‌ژن A و B و RH، کدام یک بر روی سطح گلبول قرمز وجود دارد. اگر عامل RH وجود نداشته باشد، گروه خونی را با علامت منفی و در غیر این صورت با علامت مثبت نشان می‌دهند و اگر هیچ کدام از آنتی‌ژن‌های A و B در خون وجود نداشته باشند، گروه خونی شخص را با حرف O نشان می‌دهند.

این پزشک همچنین می‌گوید: فراوان‌ترین گروه خونی در جهان گروه خونی O است و گروه خونی A نیز در شرق و مرکز اروپا فراوان‌تر است. گروه خونی B بیشتر در جوامع آسیایی و به خصوص چین فراوان است و چین، در کنار ژاپن و پاکستان، بیشترین آمار گروه خونی AB را دارند.

دکتر مجدفر در پاسخ به این پرسش که دارندگان کدام گروه‌ها می‌توانند از یکدیگر خون بگیرند، می‌گوید: گروه خونی AB این افراد هم آنتی‌ژن A را دارد و هم B را و از اینرو در سرم خون‌شان، پادتنی بر علیه این دو آنتی‌ژن ندارند و بنابراین می‌توانند از همه گروه‌ها خون بگیرند، اما به جز به گروه خونی AB، به هیچ گروه دیگری نمی‌توانند خون اهدا کنند و از اینرو به درستی به این گروه «گیرندگان همگانی» می‌گویند.

گروه خونی O: این افراد نه آنتی‌ژن A را دارند و نه B را، از اینرو در سرم خون‌هایشان هم بر علیه A آنتی‌ژن دارند و هم بر علیه B. بنابراین، نمی‌توانند از هیچ گروه خونی به جز خودشان یعنی O، خون بگیرند، اما می‌توانند به تمامی گروه‌ها، خون اهدا کنند. به این گروه «دهندگان همگانی» می‌گویند و در موارد خطرناک و اضطراری، از گروه خونی O منفی برای جبران سریع خون از دست رفته بیماران استفاده می‌کنند.

گروه خونی A: این افراد فقط آنتی‌ژن A را دارند و به همین دلیل در سرمِ خونیشان علیه آنتی‌ژن B، پادتن دیده می‌شود و بنابراین، فقط می‌توانند از گروه‌های A و O خون بگیرند و نیز فقط می‌توانند به گروه‌های A و AB خون اهدا کنند.

گروه خونی B: این افراد دارای فقط آنتی‌ژن B است و به همین دلیل در سرم خونیشان علیه آنتی‌ژن A پادتن دارند بنابراین فقط می‌توانند از گروه‌های B و O خون بگیرند و نیز صرفاً به گروه‌های B و AB خون اهدا کنند.

عوارض و منافع اهدای خون

دکتر مجدفر در ادامه سخنانش یادآوری می‌کند: اهدای خون عارضه مهمی ندارد و صرفاً حدود 23 درصد از اهداکنندگان دچار کبودی پوست در محل خون‌گیری می‌شوند، 10درصد دست درد پیدا می‌کنند، در 2درصد موارد در محل خون‌گیری، هماتوم ایجاد می‌شود، 8 درصد اهداکنندگان دچار ضعف می‌شوند، 5 درصدشان علایم وازوواگال را تجربه می‌کنند و بالاخره، یک درصد از اهداکنندگان دچار تهوع و استفراغ می‌شوند که هیچ کدام از این عوارض احتمالی هم نیاز به مداخله پزشکی ندارد و طی مدت کوتاهی برطرف می‌شود.

وی همچنین می‌گوید: حجم پلاسمای از دست رفته خون ظرف 24 ساعت جبران می‌شود، اما 3 تا 5 هفته زمان لازم است تا مغز استخوان، گلبول‌های از دست رفته را جبران کند که این زمان برای جبران آهن بین 6 تا 8 هفته است و اگر غذایی سرشار از قند مرکب، آهن و دیگر مواد معدنی خورده شود، این فواصل کوتاه‌تر می‌شود. ضمن آن که بین 2 نوبت اهدای خون باید حداقل 8 تا 12 هفته فاصله وجود داشته باشد.

از سوی دیگر تحقیقات نشان داده است که اهدای خون می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی را در مردان کاهش دهد و تولید گلبول قرمز را در مغز استخوان تحریک کند. میزان مواد شیمیایی سمی خون (نظیر جیوه و آفت‌کش‌ها) متعاقب اهدای خون کاهش می‌یابد.

مطالعات نشان می‌دهد افراد مسن به دنبال اهدای خون‌های مکرر، احساس سرزندگی و چابکی پیدا کرده‌اند و بیمارانی که در معرض ابتلا به بیماری‌های تراکم آهن قرار دارند، می‌توانند با اهدای خون از تشکیل تراکم آهن پیشگیری کنند. البته در بسیاری از کشورهای جهان از افراد دچار بیماری تراکم آهن، خون نمی‌پذیرند.

فرآورده‌های خونی

دکتر مجـــدفر آنگاه در مورد فرآورده‌های خونی اظهار می‌دارد: خون به شکل کامل از اهداکنندگان اخذ می‌شود که به آن، «خون کامل» می‌گویند.

اما در بانک خون، بخشی از این خون‌ها تفکیک می‌شوند و از آنها فرآورده‌های مختلفی به دست می‌آید. این کار باعث می‌شود تا حداکثر استفاده از خون‌های اهدایی به عمل آید و نیمه عمر آن هم افزایش یابد.

در نوع خاصی از اهدای خون، «خون کامل» از دهنده گرفته می‌شود، اما در حضور او، خون سانتریفوژ می‌شود به این معنا که اجزای خاصی را از خون جدا و سپس باقی‌مانده‌اش را دوباره به بدن اهداکننده تزریق می‌کنند.

این کار، وقت‌گیر است و به لوازم و تجهیزات بیشتری نیاز دارد. در اهدای «دابل رد» به جای گرفتن یک واحد خون کامل، دو واحد گلبول قرمز از اهداکننده گرفته می‌شود. در این روش اگرچه زمان بیشتری نسبت به یک اهدای معمولی صرف می‌شود، اما پلاسما در بدن اهداکننده باقی می‌ماند و شخص دچار کم‌آبی گذرا نمی‌شود.

رایج‌ترین فرآورده‌های خونی مورد استفاده عبارتند از گلبول قرمز فشرده، پلاسما، پلاکت، کرایو پریسیپیتات، آلبومین، فاکتورهای انعقادی کنسانتره، فیبرینوژن، ایمونو گلوبین و پلاسمای یخ‌زده تازه که حاوی فاکتورهای انعقادی 5 و 8 است و برای کنترل سریع خون‌ریزی ناشی از مشکل انعقادی در بیماری‌هایی مانند مشکلات پیشرفته کبدی، انعقاد داخل عروقی منتشر و مسمومیت حاد با داروهای ضدانعقادی به کار می‌رود.

ناسازگاری‌های خونی

دکتر مجـــدفر در مورد ناسازگاری‌های خونی هم می‌گوید: اینکه آیا خون انتقالی با خون بدن شخص گیرنده سازگار است یا نه، عامل تعیین‌کننده‌ای است که موفقیت عمل انتقال خون به آن بستگی دارد.

اگر دستگاه ایمنی شخص دریافت‌کننده، خون دریافتی را متضاد با خودش تلقی کند، به عنوان یک عامل خارجی به آن حمله‌ور می‌شود.

این وضع وقتی اتفاق می‌افتد که گروه‌های خونی (O و AB و B و A) فرد دهنده و گیرنده با هم ناسازگار باشد.

عامل RH (مثبت و منفی) هم البته خیلی مهم است. به جز این دو، آنتی‌ژن‌های کم‌اهمیت‌تری هم روی سطح گلبول قرمز وجود دارند که می‌توانند در سازگاری یا عدم سازگاری نقش داشته باشند، به خصوص در افرادی که به طور مکرر و متناوب خون دریافت می‌کنند.

اگر شخصی در معرض گروه خونی‌ای قرار بگیرد که آنتی‌ژنش را نداشته باشد، آن را خارجی تلقی می‌کند و علیه آن پادتن می‌سازد.

این پادتن به آنتی‌ژن خاص آن گروه خونی می‌چسبد و یک نوع حافظه ایمونولوژیک در برابر آنتی‌ژن ایجاد می‌شود و از این به بعد، شخص به این آنتی‌ژن حساس می‌شود.

ورود مجدد این آنتی‌ژن به بدن، بروز پاسخ شدید ایمنی را به همراه می‌آورد که می‌تواند گلبول‌های قرمز را تخریب کند، فشارخون را بسیار پایین بیاورد و حتی کشنده باشد.

بیتا مهدوی