زیست بوم
سیستان؛ بی‌آب در محاصره باد و خاک
- زيست بوم
- نمایش از چهارشنبه, 16 شهریور 1390 18:01
- بازدید: 2084
برگرفته از همشهری آنلاین-محیط زیست > فجایع - سعید ارکان‌زاده یزدی:
گرد و غبار از دور می‌آید و هوا به‌تدریج کدرتر می‌شود. وسط روز، چشم تا 10متری را بیشتر نمی‌بیند.
حسینعلی شیخی، کشاورز و دامدار زابلی، کنار زمینش ایستاده است و نگران به بادی که از دور سر می‌رسد، نگاه می‌کند. بادهای سیستان از اردیبهشت ماه شروع می‌شوند و تا پایان شهریور ادامه دارند. این بادها که جزئی از تاریخ سیستان شده‌اند، تا چند سال پیش نعمت منطقه به شمار می‌رفتند، اما حالا به دردسر اهالی تبدیل شده اند. شیخی، کشاورزی که در روستای به‌همین واقع در 7 کیلومتری زابل زندگی می‌کند و در 6 هکتار زمینش جو و گندم می‌کارد، به همشهری می‌گوید: «اگر هامون خشک نمی‌شد، اگر آب داشتیم، هر چقدر هم باد می‌آمد، مشکلی نبود ولی حالا که باد می‌آید و گندم‌ها شل است، آنها را می‌خواباند روی گل».
خشکسالی در 11سال اخیر، دست از سر استان سیستان و بلوچستان برنداشته است. همین خشکسالی به همراه کم‌شدن آب ورودی رودخانه هیرمند که از افغانستان به ایران جاری می‌شود، دریاچه هامون را خشک کرده است. آب هامون کم و کمتر شده و حالا می‌شود گفت که تقریبا خشک شده است.
در 2سال اخیر که خشکسالی شدت گذشته را نداشته، برخی از چاله‌های هامون در برخی فصول، آب گرفته‌اند ولی به‌طور کلی، هامون به تلی از شن و ماسه بدل شده است. بادهای 120روزه سیستان که از افغانستان به پا می‌خیزد، از روی هامون خشک شده می‌گذرد و حجم زیادی از گرد و غبار را با خود به منطقه سیستان می‌آورد. روزگاری، همین بادها وقتی که از روی هامون پرآب می‌گذشت، به سامانه‌ای مطبوع و مرطوب تبدیل می‌شد که هم هوای داغ زابل را خنک می‌کرد و هم زمین‌های جو و گندم کشاورزان را طراوت می‌بخشید.
استان سیستان و بلوچستان حدود 187هزار و 500کیلومترمربع مساحت دارد و منطقه سیستان از این استان، یکی از نواحی بسیار خشک ایران به شمار می‌رود. از میزان بارندگی سیستان، می‌توان به خشکی آب و هوایش پی برد؛ متوسط بارندگی دنیا 750میلی‌متر در سال است که این میزان در ایران به حدود 250میلی‌متر و در سیستان به 59میلی‌متر می‌رسد. یک سوم استان سیستان و بلوچستان یعنی حدود 6 میلیون و 300هزار هکتار آن بیابان و شنزار است.
محمد نبی یاری، مدیرکل اداره منابع طبیعی و آبخیزداری استان، می‌گوید خشکسالی‌های پی در پی 11سال اخیر، بادهای سنتی 120 روزه سیستان را به بادهای 160 روزه تبدیل کرده و این بادها موجب جاری‌شدن شن‌های روان در خانه و کاشانه و زندگی مردم و گسترش بیابان شده است. این درحالی است که روزگاری استان سیستان و بلوچستان که یک میلیون هکتار جنگل و 10میلیون و 250هزار هکتار مرتع داشت، از قطب‌های تولید گندم و جو محسوب می‌شد و به «انبار غله» ایران معروف بود.
خشکسالی‌ها این انبار غله و زمین‌های کشاورزی زیادی را از بین برده است. به گفته محمد کیخا، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان سیستان و بلوچستان، اکنون مجموع سطح زمین‌های زیرکشت در استان از 120 هزار هکتار به 80 هزارهکتار یعنی دوسوم میزان سابق خود کاهش یافته است.
این مشکل که با خشک‌شدن تدریجی دریاچه هامون همزمان شده بود، دولت را واداشته است تا به فکر چاره بیفتد. تا‌کنون 3مصوبه درباره خشکی منطقه به تصویب دولت رسیده است که عبارت‌اند از: آغاز عملیات اجرایی طرح بیابان‌‌زدایی در مناطق حساس و بحرانی طی یک برنامه 10 ساله با اعتبار 400 میلیارد ریال مصوب سفر اول دولت، ایجاد مرکز مطالعات زیست‌محیطی هامون با اعتبار 4 میلیارد ریال مصوب سفر دوم به استان و تصویب اجرای طرح احیای تالاب هامون و توسعه مراکز مطالعات زیست‌محیطی سیستان و بلوچستان در سفر سوم. با این حال، برخی کارشناسان سازمان حفاظت از محیط‌زیست می‌گویند که فقط احیای هامون ممکن است سال‌ها طول بکشد. محمد علی فرقانی، معاون محیط انسانی اداره کل حفاظت از محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان، به همشهری می‌گوید: «احیای هامون با توجه به گستردگی خشکسالی به‌زودی امکان‌پذیر نیست. سازمان‌های گوناگونی از جمله حفاظت از محیط‌زیست و سازمان منابع طبیعی تلاش‌های زیادی برای رفع خشکسالی کرده‌اند، اما به‌دلیل گستردگی اتفاق، بازسازی طبیعی منطقه شاید سال‌ها طول بکشد.»
وی اضافه می‌کند:«یک بعد ماجرا کمک سازمان‌ها به احیای منطقه است، بعد دیگر این است که بخت با ما یار باشد و خشکسالی تمام شود. اقداماتی می‌شود کرد اما بخشی از ماجرا واقعا از دست ما خارج است.»
در این میان افزایش مدت وزش بادهای موسمی سیستان باعث شده است گرد و غبار ناشـــی از خشک‌شدن هامون و جریان شن‌های روان، زندگی عادی منطقه را بیشتر مختل کند. معاون محیط انسانی اداره کل حفاظت از محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان دراین‌باره می‌گوید: «شن‌های روان در خیلی از مناطق روستایی سیستان، خانه‌ها را می‌پوشاند و پس از هر توفان، مردم با لودر خانه‌های خود را از زیر شن بیرون می‌آورند.»
از سوی دیگر، گرد و غباری که از بستر هامون خشک شده برمی‌خیزد، مردم را در معرض ابتلا به بیماری‌های تنفسی قرار داده است. دکتر محمد حسن محمدی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی زابل، به همشهری می‌گوید: «طبق آماری که در سال 89 تهیه شد، هنگام توفان، تعداد بیماران سرپایی ناراحتی‌های تنفسی 5 برابر و تعداد بیماران بستری 2 برابر می‌شود. در همین روزهای اخیر که توفانی به‌مدت 3روز زابل را فرا گرفت، ناراحتی‌های تنفسی به حدی رسید که 5نفر با اورژانس به بیمارستان منتقل شدند. همچنین در آن روزها، بر اثر ناراحتی‌های تنفسی 89بیمار سرپایی به مراکز درمانی مراجعه کردند و 11بیمار هم بستری شدند.»
به گفته او، در اکثر روزهایی که بادهای سیستان می‌وزد، آلودگی گرد و غبار در هوا بیش از حد استاندارد می‌شود، به همین دلیل کارشناسان دانشگاه علوم پزشکی زابل در صدا و سیمای محلی استان به ساکنان هشدار می‌دهند که برای امور غیرضروری از منزل خارج نشوند و اگر ناچارند برای کار بیرون بروند، حتما از ماسک‌های بهداشتی استفاده کنند.
یکی دیگر از پیامدهای خشک‌شدن هامون و رود هیرمند، از بین رفتن ممر درآمد بسیاری از اهالی سیستان است. اکنون کشاورزان، صیادان، سازندگان صنایع‌دستی و دامداران زیادی را می‌توان در این منطقه پیدا کرد که به مشاغل کاذب روی آورده‌اند، از جمله قاچاق سوخت و کالا، در حالی که اگر آب بود و هامون خشک نمی‌شد، اکنون بسیاری از آنان کنار زمین‌های گندم به کشاورزی یا کنار تالاب، به دامداری مشغول بودند.
