کتاب‌

فرهنگنامه‌ای برای شناخت زبان آذربایجان پیش از زبان ترکی

از هنگامی که در سال ۱۳۰۴ احمد کسروی تبریزی رساله ای به نام «آذری یا زبان باستان آذربایجان» را در زمینه ی شناخت زبان استان آذربایجان پیش از ورود زبان ترکی بدان منتشر کرد، تا به امروز نود سال می‌گذرد. در این دوران که آهسته آهسته ، درازای آن به یک سده می رسد ، پژوهش در زبان آذربایجان ادامه یافته و انبوهی از کتاب و مقاله در این زمینه منتشر شده است؛ پرتوی که کسروی از خرد خود بر «مسئله ی زبان آذربایجان» افکند ، روشنگر راه پژوهشگران پس از او شد : ادیب توسی ، یحیی ذکا ، محمدرضا شعار ، منوچهر مرتضوی و …

برگرفته از تارنمای ایرانچهر

عقاب علی احمدی

فرهنگ واژگان آذری
( با گزارش همانندی ها با دیگر گویش های ایرانی )
نوشتهٔ: فیروز منصوری
ویرایش : عقاب   علی احمدی
چاپ اول : ۱۳۹۳
۶۷۲ صفحه – ۶۰۰۰۰ تومان
ناشر : انتشارات هزارکرمان – تلفن : ۶۶۹۲۳۹۴۶ – ۰۲۱ و ۰۹۱۲۷۳۳۴۲۶۶

از هنگامی که در سال ۱۳۰۴ احمد کسروی تبریزی رساله ای به نام « آذری یا زبان باستان آذربایجان » را در زمینه ی شناخت زبان استان آذربایجان پیش از ورود زبان ترکی بدان منتشر کرد ، تا به امروز نود سال می گذرد . در این دوران که آهسته آهسته ، درازای آن به یک سده می رسد ، پژوهش در زبان آذربایجان ادامه یافته و انبوهی از کتاب و مقاله در این زمینه منتشر شده است ؛ پرتوی که کسروی از خرد خود بر «مسئله ی زبان آذربایجان» افکند ، روشنگر راه پژوهشگران پس از او شد : ادیب توسی ، یحیی ذکا ، محمدرضا شعار ، منوچهر مرتضوی و …

      اکنون که دستاورد کوشش پانزده ساله ی فیروز منصوری در زمینه ی شناخت واژگان ایرانی در زبان امروز آذربایجان در جامه ی کتابی به نام « فرهنگ واژگان آذری » به دست ایرانیان رسیده است ، از ژرف بودن پیوندهای فرهنگی استان آذربایجان – که گونه ای «زبان ترکی» در آن گویشورانی دارد – با دیگر استان های ایران زمین و سرزمین های ایرانی بیرون از مرزهای سیاسی کنونی ، آگاهی های دقیق تری داریم . این بدان سبب است که فیروز منصوری که در آثار خود ، چهره ی پژوهشگری ژرف بین و کوشنده ای روشنگر را به نمایش نهاده است ، به پژوهش های پیش از خود نیز نگاهی داشته است .

      از نخستین سال های سده ی بیستم ، از سوی برخی وابستگان عثمانی و روسیه در ایران زمزمه هایی که مدعی بودند ، « هویت استان آذربایجان ترکی است » ، به گوش رسید ؛ حال آنکه تاریخ گواهی می داد که ، « آذرگشسب ، بزرگترین آتشکده ی ایران در دوران باستان در سرزمین آذربایجان جای داشته است » و این آگاهی از بیت های سند هویت ایران ، « شاهنامه ی فردوسی » به دست می آید . در اینجا بود که احمد کسروی برای یافتن پاسخی برای این پرسش ، دست به پژوهش زد و دستاورد آن را در جامه ی کتابی به نام « آذری یا زبان باستان آذربایجان » آن را به ایرانیان پیشکش کرد . در این کتاب کسروی برای توصیف پیوندها و همانندی های گویش های ایرانی ، می گوید که « نیمزبان » ها یا « گویش » های ایرانی امروز از پیوند زبان آریاییان با بومیان استان های ایرانی پدید آمده اند و خویشاوندی نیمزبان ها با یکدیگر را چنین وصف می کند : « شما ده ظرف را پر از آب می سازید و سپس به هرکدام چیز دیگری درمی آمیزید ؛ به یکی گلاب و به دیگری زعفران ، و به سومی عرق بیدمشک و همچنان – اینها از یک سو جنسشان یکی است و از یک سو نیز جدایی در میانشان هست . نیمزبان ها نیز همین حال را دارند و از چنین راهی پدید آمده اند . این است همه آنها شاخه های زبان ایران  بشمارند ؛ زیرا گوهر همه آنها زبان ایران است که هر یکی با کلمه های بیگانه دیگری آمیزش پیدا کرده و رنگ و شیوه جدای دیگری به خود گرفته است . » [ ۱ ]

      او در این کتاب شباهت هایی میان برخی واژگان در گویش های گوناگون ایرانی را برمی شمارد و فهرستی کوچک از واژگان مشترک میان گویش های ایرانی را نیز به دست می دهد .

      بررسی های زبان شناختی نشان می دهند ، زبان آذری از شاخه های زبان پهلوی و از خویشاوندان زبان مادی است . این زبان که پس از اسلام با راهیابی زبان های عربی و در دوره ی معاصر ، گونه ای « زبان ترکی » به آذربایجان ناتوان شد ، در برخی جای های آذربایجان و نقطه هایی در ترکیه ی امروز ، همچنان ، زنده است . واژگان این زبان در زبان امروز آذربایجان نیز دیده می شوند .

      فیروز منصوری در کتاب « فرهنگ واژگان آذری » گنجینه ای از واژگان ایرانی را گرد آورده است که ایرانی بودن آنها را به دو شیوه ثابت کرده است : ۱٫ از راه مقایسه ی واژگان آذری با ریشه های آنها در زبان های باستانی ایرانی ، همچون اوستایی و پهلوی و ارمنی ۲٫ نشان دادن « دگرگونی نگارش و خوانش واژگان آذری از راه ابدال ». افزون بر این ، او نمونه های «همانند» این واژگان را ، به جز در زبان فارسی ، در دیگر گویش های ایرانی همچون سیستانی ، خراسانی ، لری ، کردی ، لکی ، هرمزگانی ، بلوچی ، گیلکی ، مازندرانی ، سمنانی ، بخارایی ، و … فهرست کرده است . آنچه به این پژوهش اعتبار و ارزشی دوچندان می دهد ، گزارش زبانزدها ( ضرب المثل ها ) ، دوبیتی ها ، بایاتی ها ، چیستان ها ، لالایی ها و متن هایی از کتاب های آذربایجانی است که این واژگان در آنها آمده اند .

       در بخش نخست این کتاب واژگان ایرانی در زبان امروز آذربایجان ، و در بخش دوم واژه های عربی ای فهرست شده اند  که از راه زبان فارسی به زبان آذربایجان راه یافته اند . پس از آن در بخش پیوست ها ، بخشی از سندهایی که در کتاب به آنها اشاره شده ، جای گرفته است . در ادامه کتابنامه ی فارسی و آذری ، کتابنامه ی انگلیسی و کتابنامه ی ترکی عثمانی آمده است . در پایان کتاب ، نخست « کتابنامه ی فیروز منصوری به زبان فارسی» و پس از آن ، «گزیده ای از کتاب ها و گفتارهای مربوط به مسئله ی آذربایجان» آمده است . نگاهی به عنوان کتاب هایی که به عنوان منبع این پژوهش در کتابنامه فهرست شده اند ، جدا از اینکه گستردگی شگفت انگیز منابع  را یادآوری می کند ، سرمشقی از کوشش و کنجکاوی علمی را متجلی می کند که برای هر پژوهنده ی جوان ، سرمشقی به یادماندنی است .  گستردگی منابع این پژوهش به راستی مایه ی شگفتی خوانندگان آن خواهد بود و چهره ی پژوهشگری را به نمایش می گذارد که از «ریشه های ایرانی » خود ، آگاهی سرفرازانه ای دارد .

      فیروز منصوری در جای جای این کتاب ، نمونه هایی از داستان شکل گیری « زبانزدها ( ضرب المثل ها ) » ی آذری را گزارش کرده است که  خواننده را در فهم زمینه های اجتماعی آفرینش عناصر فرهنگ مردم ( فولکلور ) یاری می دهد . کتاب « فرهنگ واژگان آذری » را با اینکه کتابی مرجع است ، می توان همچون یک کتاب « تاریخ فرهنگ آذربایجان » هم خواند . سرانجام ، آنچه در باره ی اهمیت این کتاب بایستی بدان اشاره کرد ، « اهمیت ایران شناختی » آن است که چشم اندازهایی شگفت انگیز از برخورداری ها و دارایی های معنوی ملت ایران را در برابر چشمان جهانیان می گشاید .

پی نوشت :
1.کسروی تبریزی ، احمد . آذری یا زبان باستان آذربایجان . تهران ، انتشارات هزارکرمان ، چاپ سوم ( ویرایش نو ) ، ۱۳۹۰ ، ص ۴۲ – ۴۱ .

• < قبلی
• بعدی >