ایران‌بوم

فهرست مقالات فارسی در زمینۀ تحقیقات ایرانی، ج 7 این مجلد که به همت اعضای محترم بخش پروندۀ علمی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی و به اهتمام انتشارات همان مرکز، زیر نظر بنیانگذار آن، استاد ایرج افشار منتشر شده.
فهرست مقالات فارسی در زمینۀ تحقیقات ایرانی، ج 7، زیر نظر بنیادگذار: ایرج افشار، به کوشش ایران ناز کاشیان، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1388ش، 2ج.
مهدی رحیم پور
در حوزۀ مربوط به تحقیقات ایران شناسی، به ویژه در شاخۀ زبان و ادب فارسی، دو منبع بسیار مهم و ضروری در دست است که بدون وجود آنها قطعا مشکلاتی بر سر راه محققان خواهد بود؛ یکی فرهنگ سخنوران به همت استاد فرزانه مرحوم دکتر عبدالرسول خیام پور و دیگری فهرست مقالات فارسی به سعی و تلاش دانشمند و کتابشناس فرزانه استاد ایرج افشار، در خصوص فرهنگ سخنوران، به رغم ارزشهای فراوانی که دارد و همیشه مورد استفادۀ محققان حقیقی قرار می گیرد، سخن چندانی گفته نشده و به غیر از یادداشت مرحوم دکتر زرین کوب در مقدمۀ کتاب1 و معرفی استاد افشار در مجلۀ راهنمای کتاب2 و مرحوم دکتر شعار در همان مجله3 مطلب قابل توجه دیگریمشاهده نشده است. اما در خصوص فهرست مقالات فارسی از همان زمان چاپ جلد اول آن سخن بسیار گفته شده و محققان و نویسندگان بعد از چاپ جلدهای مختلف اقدام به معرفی و بعضا نقد آن کرده اند.4
بدون هیچ گونه اغراق و مبالغه ای، باید گفت که هیچ محققی نمی تواند خود را بی نیاز از مراجعه به کتابهای مرجعی چون دو عنوان مذکور بداند؛ مگر اینکه صاحب کراماتی باشد و چشم بسته و بدون مراجعه به منابع فوق، بداند که در خصوص سعدی و حافظ چه تحقیقاتی در قالب مقاله در سالهای اخیر انجام شده است و یا در مورد دسترسی به اطلاعات مربوط به زندگینامۀ مثلا راستی تبریزی به چه تذکره هایی باید مراجعه کرد.
اما کسانی که معمولا صاحب این نوع کرامات نیستند، قطعا نیازمند مراجعه بدانها هستند. زمانی که جلد ششم فهرست مقالات منتشر شد، استاد افشار، اتمام کار فهرست نویسی را از جانب خودشان اعلام کردند و دلایلی را که باعث عدم پیگیری ایشان نسبت به تکمیل جلدهای بعدی شده، برشمردند.5 به طور قطع و یقین این اتفاق برای اهالی تحقیق و قلم خوشایند نبود، چرا که آنها یکی از اصلی ترین ابزارهای خود را ناقص می یافتند، و نقص فهرست مقالات، از نظر آنان، همانا به نقص بررسیها و تحقیقات منجر خواهد شد.
اما دیری نگذشت که زمزمه هایی مبنی بر ادامه و پیگیری کار توسط مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی شنیده شد و پس از چند سال جلد هفتم فهرست مقالات در دو بخش منتشر شد و مایۀ مسرت اهالی قلم و تحقیق را فراهم ساخت.
این مجلد که به همت اعضای محترم بخش پروندۀ علمی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی و به اهتمام انتشارات همان مرکز، زیر نظر بنیانگذار آن، استاد ایرج افشار منتشر شده، شامل دو جلد است و 1485 صفحه دارد و محدودۀ زمانی 1377ـ1383 را در بر می گیرد که 23810 مدخل را در خود جای داده و به گفتۀ خود استاد افشار این تعداد «به اندازۀ نیم شش مجلد پیشین است».6کتاب با پیشگفتار کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، آغاز می شود و یادداشت استاد افشار و مقدمۀ ایران ناز کاشیان، ذیل عنوان «گزارش راه رفته» به عنوان مقدمۀ فهرست قابل ذکرند. روش و سیاق محتوای کار همان اسلوب مجلدات پیشین است و هیچ تفاوتی ندارد. اما به لحاظ ساختار اجرایی، عمده ترین تفاوت، تغییر آن از اجرای تک نفره به اجرای گروهی است که اعضای راهبری آن توسط خود استاد افشار تعیین گردیده و اسامی آن افراد در مقدمه (صفحۀ 33) آمده است.
به هر حال آنچه مهم است این است که کار فهرست مقالات فارسی استاد افشار ادامه می یابد و به همین دلیل باید قدردان و سپاسگزار مجموعۀ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی شد که در شرایطی که هیچ نهاد و سازمان دولتی استقبال و توجه شایانی نسبت به این کار سترگ و بسیار ارزشمند نکرد، داوطلبانه کمر همت به ادامۀ کار بست و امید است که همواره نسبت به تکمیل و ادامۀ کار فهرست مقالات اهتمام کند.
نگارندۀ این سطور به دلیل علاقۀ وافری که به کتابهایی چون فهرست مقالات دارد، و نیز به دلیل اینکه از ارادتمندان و دوستداران استاد ایرج افشار است و همواره پیگیر آثار و نوشته های ایشان بوده، در همان روزهای اول انتشار فهرست اقدام به تهیۀ آن کرد و با نگاهی مختصر و بررسی اجمالی نکاتی به ذهنش رسید که همین جا جهت پیشنهاد و اصلاح تقدیم می کند تا اگر استاد افشار و همکاران سختکوش ایشان صلاح دانستند در چاپها و احیانا جلدهای بعدی اعمال کنند.
ـ همچون مجلدات قبلی سعی شده تمام مجلدات ونشریه¬ها مورد بررسی قرار گیرند و عناوین مقالات ذکر شوند، اما برخی مجلات که بعضا تک شماره ای از آنها، یا تصویر یکی از مقالات آنها در اختیار نگارنده، بوده از قلم افتاده اند، برخی از آن مجله ها از این قرارند: فصلنامۀ علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی فصلنامه
اندیشه های فلسفی، فصلنامۀ ادبیات فارسی دانشگاه های آزاد مشهد و خوی، فصلنامۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند، فصلنامۀ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان، فصلنامۀ علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز، ماهنامۀ رشد آموزش زبان، دوفصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، فصلنامۀ معارف اسلامی، حدیث اندیشه، کتاب ماه کودک و نوجوان و پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان.
ـ مطلب بعدی که بسیار مهم است، به نشریه هایی مربوط می شود که دیده شده و فهرست بندی شده اند. استاد افشار سابقا در مجلدات قبلی سعی می کردند همۀ شماره های یک مجله را از نظر بگذرانند و به ندرت اتفاق می افتاد که یک شماره از مجله ای دیده نشود؛ مگر اینکه آن نشریه در خارج از کشور چاپ شده و خارج از دسترس بوده باشد و یا اتفاقاتی از این دست که قابل توجیه است، باعث دیده نشدن یک یا چند شماره از یک مجله می شد. اما در جلد هفتم، به رغم تلاش و سختکوشی اعضای محترم اجرایی، آنچه موجب شگفتی است این است که برخی شماره های پاره ای از نشریه ها که در داخل کشور نیز چاپ شده اند، از قلم افتاده اند. حال اگر از مجله هایی که در شهرستانها منتشر می شوند، صرف نظر کنیم (که البته نباید کرد)، نقص برخی مجلات که در تهران منتشر می شوند، چگونه قابل توجیه است؛ آن هم مجلاتی چون، رشد آموزش تاریخ، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، ادبیات داستانی، ایران¬شناخت، پژوهش، پژوهشنامۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، پیام کتابخانه، جشن کتاب، جهان کتاب، چیستا، خردنامۀ صدرا، فصلنامۀ علوم انسانی دانشگاه الزهراء، کارنامه،کتابداری، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، کتاب ماه دین، کتاب ماه علوم اجتماعی، کتاب ماه علوم و فنون، کتاب ماه کلیات، کتاب ماه هنر، کلک، گلچرخ، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تربیت معلم، مدرس علوم انسانی، مطالعات ملی، نامۀ پژوهش، نگاه نو، هنرنامه، یاد و چند مجلۀ دیگر که در تهران چاپ شده اند. در این فهرست ما از نشریات چاپ شده در خارج از تهران صرف نظر کردیم. این در حالی است که اولا دسترسی به مجلات فوق الذکر کار چندان سختی نیست و از همۀ کتابخانۀ معتبر دانشگاهی و فهارس فرهنگی، می شد آنها را تهیه کرد و ثانیا فایل pdf برخی نشریه ها در دسترس است. (نظیر کتاب ماه ادبیات و فلسفه)؛ از طرفی برخی سایتها نیز هم اکنون با در اختیار داشتن اکثر نشریه ها و مقالات، آنها را به حداقل هزینه در اختیار پژوهشگران و دانشجویان قرار می دهند و مجریان طرح فهرست مقالات می توانستند عناوین مقالات را از همان سایتها نیز جستجو کنند. استاد افشار زمانی که به تنهایی اقدام به تهیۀ فهرست می کردند، جز در موارد بسیار اندکی، شماره های برخی مجلات از قلم نمی افتاد؛ اما از مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی که واسطۀ خیر بوده و با شوق وافر اقدام به ادامۀ کار کرده، انتظار می رود به دلیل در اختیار داشتن امکانات و ابزار لازم از نقصها و کاستیها در این زمینه جلوگیری کند. امید است متولیان اجرای فهرست مقالات این نقصها را در قالب ضمیمه یا پیوست در مجلدات بعدی تکمیل کنند تا یک فهرست کامل و بی نقص ارائه شود.
ـ مورد دیگر به مسئلۀ اسامی ستاره دار و نمایه ها مربوط می شود؛ در فهرست مقالات فارسی استاد افشار رسم بر این است که جلوی نام کسانی که در بارۀ احوال و یا نوشته های آنها مقاله یا نقدی نوشته شده ستاره گذاشته می شود و کسانی که خودشان مقاله دارند، نامشان بدون ستاره است. اما در نمایه ای که برای جلد هفتم مرتب شده اغلب این دو مورد با هم خلط شده اند و تفکیک آنها از همدیگر فقط با مراجعه به عناوین مقالات امکان پذیراست. به عنوان ذیل نام استاد دکتر شفیعی کدکنی برخی مقالات که معرفی شده اند می بایست ذیل نام ایشان که ستاره دار است می آمد نه بدون ستاره، در حالی که در نمایه چنین نیست. همچنین است ذیل نام کسانی چون دکتر عارف نوشاهی، محمدعلی آتش سودا، صادق آیینه وند، حسن عباس، و ...
ـ موضوع بندی مجله نیز در مواردی نیاز به تجدیدنظر دارد، مثلا برخی مقالات که به حوزۀ معرفی کتاب می شود، ذیل بخش انتقاد کتاب آمده اند، مانند مقاله های ابوالفضل خطیبی و مقاله هایی که محتوای نقد دارند، ذیل بخش معرفی کتاب آمده اند؛ مانند مقالات دکتر سجاد آیدنلو.
ـ برخی استادان و پژوهشگران، بعضا یک یا چند مقالۀ خود را در یک یا چند مجله به چاپ می رسانند. گردآورندگان فهرست تلاش خود را کرده اند تا عناوین تکراری ذیل مداخل مختلف نیابد. اما در مواردی این اتفاق افتاده است. نظیر مقالۀ «عقل ورزیدم و عشقم به ملامت برخاست» از استاد شفیعی کدکنی یک بار ذیل مدخل شمارۀ 10197 (مجلۀ ایرانشناسی) و یک بار هم ذیل مدخل شمارۀ 19197 (مجلۀ هستی) آمده است. نکتۀ قابل تأمل اینکه بار اول ذیل موضوعات مربوط به عرفان و تصوف آمده و بار دوم ذیل موضوعات مربوط به کلیات شعر فارسی. همچنین است در خصوص مدخل شمارۀ 5503 از دکتر نوشاهی که همان مقاله ذیل مدخل 2534 نیز آمده است. و هر بار در مجله های مختلف (آینۀ میراث و سفینه) چاپ شده است. یا مدخل شمارۀ 3537 (مقاله ای در مورد معرفی منطق الطیر، تصحیح دکتر شفیعی کدکنی) همان مقاله ای است که ذیل مدخل 6068 معرفی شده است. نکتۀ قابل تأمل این مقاله نیز این است که مقالۀ شمارۀ 3537 ذیل موضوع انتقاد کتاب آمده و 6067 ذیل موضوع معرفی کتاب؛ در حالی که هر دو یک مقاله هستند و صحیح همان مورد دوم، یعنی معرفی کتاب است.
ـ در صفحۀ 238 ذیل شمارۀ 3774 خواجه عبیدالله احرار، عبدالله احرار آمده که از اغلاط مطبعی است.
ـ در صفحۀ 863 یک مقاله به اسم دو نفر آمده است؛ با این توضیح که یک بار زیر شمارۀ 1/19429 به محسن قانع بصیری منتسب شده و یک بار هم ذیل شمارۀ 19439 ذیل نام زبیر احمد قمر آمده است. ضمن اشاره به این مطلب که نویسندۀ اصلی همان زبیر احمد قمر است، ذکر این نکته نیز ضروری است که در کل جلد تنها جایی که شمارۀ مدخل به صورت 1/19429 آمده (یعنی با ممیز تفکیک شده) همین مدخل است و دلیل آن برای راقم سطور دانسته نیست.
ـ در صفحۀ 866 مقالۀ شمارۀ 19505 در ذیل نام نویسندۀ آن در نمایه نیامده است.
ـ سفینۀ تبریز در نمایه دو بار تکرار شده است.
ـ نکتۀ دیگر اینکه یکی از مقالات استاد شفیعی کدکنی که با عنوان «نقش تاریخی و خلاقیت فردی» در مجلۀ کیان سال 1376 منتشر شده،7 در این جلد نیست. با توجه به محدودۀ زمانی مقالات منتشره برای معرفی در این مجلد (1377ـ1383) به نظر می رسد نباید در جلد بیاید، اما با توجه به اینکه در فهرست نشریات ادواری، مجلۀ کیان جزو مجلاتی است که فهرست همۀ شماره های آن آمده، ظاهرا می بایست آن مقاله نیز معرفی می شد؛ با توجه به اینکه این مقاله (و کلا آن مجله) در جلدهای قبلی نیز معرفی نشد، آیا بهتر نبود آن مقالات نیز معرفی می شدند؟
در هر صورت آنچه که مسلم است این است که فهرست مقالات فارسی کاری است سترگ و ارزشمند که ارائۀ آن از ضروریات است. کاری که استاد افشار با درایت و پشتکاری خود آن را بنیاد نهاد و منتشر کرد، می بایست توسط مراکز علمی و پژوهشی ادامه پیدا کند تا محققان را از مراجعه به مجلات و نشریات بی نیاز کند و در نتیجه از اتلاف وقت و هزینه نیز جلوگیری کند. کاری که مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی این کار را انجام داد و همۀ محققان و پژوهشگران را مرهون و مدیون این کار بسیار ارزشمند خود کرد.
1. خیام پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، طلایه، 1368ش، ص أ ـ ج.
2. شمارۀ 33، شهریور 1341، ص 523ـ524.
3. شمارۀ 49ـ50، دی و بهمن 1342، ص 791ـ788؛ به غیر از اینها می توان به مقالات که در مجله های رشد معلم، شمارۀ 121، آذر 1375، ص 62ـ63 و جهان کتاب، شمارۀ 29ـ30، بهمن 1375، ص 17 چاپ شد، نیز اشاره کرد.
4. استاد ایرج افشار در انتهای جلد ششم خلاصه وار بعضی از معرفیها و نقدها و نیز نامه هایی را که برای خود استاد در خصوص فهرست نوشته شده اند آورده است. نک: فهرست مقالات فارسی در زمینۀ تحقیقات ایرانی، تهران، علمی و فرهنگی و فهرستگان، 1383ش، ص 547ـ599.
5. نک: همان، ص 601ـ603.
6. فهرست مقالات فارسی در زمینۀ تحقیقات ایرانی، جلد 7، نیمۀ نخست، ص 34.
7. همین مقاله عینا در شمارۀ 76 مجلۀ بخارا چاپ شده است.