ایران‌بوم

حتی اندیشیدن به زلزله، ذهن را به لرزه می‌آورد. زلزله با همه ناشناسی، شناخته‌شده‌ترین کُنش زمین با هزینه‌های جانی و مالی بسیار برای انسان‌ها و جانوران و طبیعت است. متأسفانه از ایران در شمار کشورهای زلزله‌خیز جهان نام برده می‌شود و مردم کشور ما در دوره‌های تاریخی، تکانه‌های شدیدی را در زمین زیر پای خود به آزمون ایستاده‌اند؛ که یکی از آن‌ها زلزله سال 1288 خورشیدی در منطقه «سیلاخور» به بزرگی 4/7 ریشتر بود که 8000 کشته و ویرانی 64 روستا را در پی داشت.

در سال 1309 نیز زمین‌تکانه‌ای با بزرگی 4/7 ریشتر، سلماس را لرزاند و 2514 نفر را کشت و 60 روستا از آبادی، رو به ویرانی برد.

در شهر لار نیز به سال 1339 زمین‌لرزه 7/6 ریشتری جان 400 نفر را گرفت و 75 درصد شهر را ویران ساخت. بوئین‌زهرا در زمین‌لرزه 2/7 ریشتری سال 1341، نزدیک به 10 هزار کشته داد. در سال 1347 زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 4/7 ریشتر به سراغ «دشت بیاض» آمد و بیش از 10 هزار نفر مردند. در 1351 منطقه «قیر» با زمین لرزه 9/6 ریشتری به تکانش در آمد و 4000 نفر را به کام مرگ فرستاد. در 1356 «خورگو» با 7 ریشتر لرزید که در آن 128 نفر کشته شدند. همچنین زمین‌لرزه قائن، سیرچ، آوج و زرند که در پی آن‌ها صدها نفر مردند، بی‌آن‌که بدانند چرا!

در یک سده گذشته بیش از 85 زلزله سهمگین و ویرانگر (هر 5 سال یک بار) در کشور رخ داده است که 36 زلزله از این شمار، به بزرگای 6 ریشتر و بالاتر از آن بوده است. شدیدترین زلزله در سده گذشته در ایران، زلزله طبس با شدت 7/7 ریشتر در سال 1357 بوده است که نزدیک به 20 هزار نفر انسان را کشت و 16 روستا را نابود کرد.

لرزش شدید زمین در رودبار نیز دسترنج چندین نسل از مردم این منطقه را نابود کرد و روستاهای منجیل و لوشان را رو به ویرانی برد. اما پرسش این است که ما از این رخدادادها به اندازه کافی و بسنده، مشق نوشته‌ایم؟

ایران بر روی کمربند فعال زلزله

مهندس افروز پیرسرایی در گفتگو با روزنامه اطلاعات یادآور می‌شود: «دست‌کم واقعیت زلزله بم که این را نشان نمی‌دهد. نخستین امدادگران در بم، خود مردم محل بودند که با دستان خالی و ابزارهای ابتدایی به مقابله با غول بی‌رحم زلزله برخاستند. اولین نیروی امدادگر رسمی(هلال احمر) پس از گذشت نزدیک به 3 ساعت از حادثه، به بم وارد ‌شد. نخستین جلسه ستاد حوادث غیرمترقبه کشور، نزدیک به 10 ساعت پس از حادثه تشکیل ‌شد؛ و سپس نیروهای مردمی از دیگر جاها وارد صحنه رخداد شدند. به این‌ها بیفزایید سستی سازه‌های مسکونی را که در برابر زلزله، کمترین مقاومت را نشان دادند.

این دانش‌آموخته زمین‌شناسی می‌افزاید: زلزله در بم با همه توان و قدرت خود به میدان آمد و چشمداشت آن بود که در ساعات طلایی امداد و نجات، از نهادهای مسئول امداد، سرعت عمل درخوری دیده شود، ولی شگفت که به جایش سردرگمی دیده شد؛ انگار نه انگار که این نیروها اساسا برای چنین روزهایی آموزش ویژه دیده‌اند. یا با آن که در ماده «44» قانون برنامه سوم، «طرح ستاد فراگیر نجات و امداد» آمده است که مدیریت بحران بر عهده‌جمعیت هلال احمر است، ولی در جلسة ستاد بحران وزارت‌کشور، فرماندهی بحران بم به نیروهای نظامی سپرده ‌شد که معمولاً نه در زمینه زلزله، آموزش می‌بینند و نه تجربه کاری و عملی در این مورد دارند.

وی با این هشدار که خاک کشور ما روی یکی از کمربندهای فعال زلزله‌‌دار جهان قرار گرفته و همه شهرهای کشور ما بر روی گسل‌های زلزله واقع است، ادامه می‌دهد: هر از گاهی یک‌بار زلزله‌ای تباه‌کننده، نقاطی از کشور را می‌لرزاند که ویرانگرترینش در این چند دهه، زمین‌‎لرزه 7/7 ریشتری دهشتناک سال 1369 رودبار است که تلاطم زمین را از ژرفای زمین به سطح آورد و با دفن کامل 4 روستا و 25 هزار درخت زیتون در دل خاک و کشتار 35000 هزار نفر انسان در حال خواب و بی‌خبر از همه جا، چهره خوف‌انگیز خود را نمایاند.

این کارشناس با گریزی ناگزیر به زلزله احتمالی تهران می‌افزاید: به کنار از بافت فرسوده و کوچه‌های گاری‌رو پایتخت، جوشکاری اسکلت‌فلزی ساختمان‌ها و بادبندها، چشم اسفندیار زلزله احتمالی تهران است. البته ناگفته نماند که در زمینه پیشگیری، کارهایی انجام شده، از جمله تدوین آئین‌نامه‌های نظام مهندسی ساختمان و اقدامات مشابه آن که تا حدی تضمین کننده ایمن‌سازی سازه‌های پایتخت است.

ویرانیِ سازهِ هزاره‌ای

در زلزله بم، 90 درصد از سازه‌های شهر به کلی خاک شد. این رخداد، با در هم کوبیدن بزرگترین بنای خشتی جهان ـ ارگ بم ـ نشان داد که پابرجایی یک بنای تاریخی چندهزار ساله نباید نسبت به وقوع زلزله، در حافظه تاریخی جمعی، آسودگی خاطر به وجود آورد.

افروز پیرسرایی در این باره می‌گوید: نخستین پیش‌لرزه‌ها در بم، در خرداد و تیر سال 1382 شروع شد. انگار هشیاری مردم، زودتر از سنسورهای لرزه‌نگارها و شتاب‌نگارها عمل کرده بود. یک‌ماه پیش‌تر، مردم صداهای غیر معمولی از دل زمین می‌شنیدند؛ از همین‌رو نگرانی خود را به مسئولان شهر ابراز می‌کردند و یک ماه پیش از زلزله اصلی، برخی مردم مستقیم با موسسه ژئوفیزیک تهران تماس گرفته بودند و هشدار می‌دادند و پرسش می‌کردند.

این مهندس زمین‌شناس می‌افزاید: پیش‌لرزه‌های بم از ساعت‌های 10 و 10:30 شب آغاز شد و ساعت 4:40 بامداد( 45 دقیقه پیش از رخداد اصلی) به تکرار نشست و انگار هشداری برای آماده‌باش بود، ولی باز آمادگی در گروه‌های امداد به وجود نیاورد و مردم نیز ماندن در دل خطر را به رفتن به درون سرمای 10 درجه زیر صفر ترجیح دادند؛ و سرانجام زمین‌لرزه اصلی 6/6 ریشتری در ساعت 5 و 26 دقیقه بامداد 5 دی 1382، شهر تاریخی بم (کرمان) را ـ درست در زمانی که مردم خواب بودند و حتی پرندگان هنوز از آشیان بیرون نزده بودند ـ لرزاند و صدهزار نفر را بی‌خانمان کرد. همین وقوع زلزله در وقت خواب، سبب شد که این زلزله، با تلفات 50 هزار نفری خود، حتی دهشتناک‌تر از زلزله رودبار جلوه کند. البته شمار تلفات در آمار رسمی کمتر از این ابراز شد. ولی رئیس شورای وقت شهر بم گفته بود با توجه به این که در برخی مناطق بم، 100 درصد خانه‌ها بر اثر زلزله ویران شده‏اند، گمان می‌رود تعداد تلفات بیش از 50 هزار نفر است. زیرا روزهای نخست، هر کس به فکر دفن عزیزان خود بود و به وسیله لودر، گودال‌هایی ایجاد می‌شد و پیکرهای بی‌جان به طور دسته‌جمعی به خاک سپرده می‌شدند و کسی در آمارگیری دخالت نداشت.

شرق اندوه

دو زمین‌لرزه نسبتا شدید در 21 مرداد 1391 قلمروهایی از استان آذربایجان شرقی را لرزاند؛ زمین‌لرزه‌ای با بزرگای گشتاوری 6/4 در ساعت‌های 16 و 53 دقیقه و 17، منطقه‌های اهر و «ورزقان» را لرزاند و روستای «میرزاعلی‌کندی» را به همراه 65 روستای دیگر(هریک با جمعیت نزدیک به هزار نفر) صد درصد ویران کرد و 5 هزار خانه را منهدم ساخت و به بیش از 18 هزار خانه دیگر آسیب رساند. خسارات تنها شبکه برق منطقه، 12 میلیارد تومان برآورد شده است. در پی این رخداد، لرزش زمین در استان‌های آذربایجان غربی، گیلان، زنجان و اردبیل نیز احساس شد.

در حالی به گزارش وزارت بهداشت و درمان، این زلزله بیش از 300 نفر را کشت، که به گزارش سازمان جمعیت هلال احمر، نزدیک به 16 هزار مراسم ترحیم برای درگذشتگان این زمین‌لرزه برگزار شده است.

گستره ترسناک

همواره پس از چنین رخدادهای طبیعی، این پرسش مطرح است که چرا این‌همه خسارت‌های جانی و مالی به بار می‌آید؟ خسارت‌های فراوان و تلفات زیاد برآمده از زلزله را می‌توان در سستی‌ها و کاستی‌های سازه‌ای و موارد مربوط به آن دانست. بی‌گمان مرحله آمادگی(پیش از بحران) از دو مرحله دیگر یعنی مقابله (وقوع رویداد) و بازسازی (پس از رویداد) بسیار مهم‌تر است.

پیرسرایی در این‌ باره می‌گوید: ایمن‌سازی سازه و بنای ساختمان‌ها چه در شهر و چه روستا باید از طراحی تا اجرا از اصول مهندسی پیشرفته ساختمان پیروی کند و در تمامی مراحل ساخت از نیروهای متخصص استفاده شود تا نظارتی دقیق انجام گیرد. سوای از آن که امروز کشورهایی که با خطر زلزله مواجه‌اند، دیگر تنها به ایمن‌سازی توجه ندارند، بلکه با فناوری‌های پیشرفته، سعی در ساخت خانه‌های ضدزلزله دارند، چون به این نتیجه رسیده‌اند که سرمایه‌گذاری در این راه، بسیار بهتر از تحمل خسارت‌های جانی و مالی فراوان است.

مهندس افروز پیرسرایی با بیان این نکته که اینک مردم کشور در شهر و روستا در خانه‌هایی زندگی می‌کنند که خود بر نحوه طراحی و اجرای آن نظارت نداشته‌اند و از میزان ایمنی آن در برابر زلزله آگاه نیستند، می‌افزاید: برخی افراد نیز گاهی پس از خریداری یک خانه ایمن، خودسرانه با برداشتن یک دیوار و یا جاگذاری یک پنجره نو، در دهانه بادبند، ناخواسته بنا را در برابر زلزله ضعیف می‌کنند. نداری و گرانی مسکن نیز سبب شده است که خانواده‌ها پسر تازه ازدواج‌کرده‌شان را در طبقه دوم و نزد خویش نگه دارند و برای این کار دست به ترکیب ساختمان می‌زنند؛ یا پذیرایی را با کاستن از مهتابی بزرگتر می‌کنند و یا در تراس، اتاق کوچکی می‌اندازند که هر دو کار نادرست است.

آزمون‌های دیگران

آیا ژاپن تا کنون از آزمون زلزله، سربلند بیرون آمده است؟ زلزله اخیر ژاپن، یکی از بزرگترین زمین‌لرزه‌های تاریخ بود که دست به دست سونامی آمد، ولی تلفات آن به بزرگی 9/8 ریشتری آن نبود.

پاسخ این پرسش که چرا این‌گونه است، این است که چون برای مدیریت منابع انسانی در ژاپن اهمیت بسیار زیادی قائلند.

به گفته افروز پیرسرایی، در کشورهای پیشرفته به هنگام افت و تنگنای اقتصادی، برای جبران مافات، نیروهای کار را اخراج می‌کنند، ولی در ژاپن، چنین چیزی رخ نمی‌دهد و در یک تعامل دوسویه مبتنی بر درک موقعیت، کارکنان حاضر می‌شوند با دستمزد پایین‌ترکار کنند.

این مهندس زمین‌شناسی می‌افزاید: در زلزله ژاپن، یکی از بزرگراه‌های اصلی شهر ویران شد، ولی شرکت سازنده بزرگراه، بدون دریافت هیچگونه شکایتی از سوی مسئولین شهری، داوطلبانه و خیلی زود دست به کار شد و بزرگراه را در عرض فقط 20 روز، تعمیر شده، تحویل داد. یا زلزله، همه چراغ‌های راهنمایی و رانندگی در تقاطع‌ها را قطع کرد، ولی هیچ تصادفی رخ نداد و مردم خود، هدایت و کنترل عبور وسایل نقلیه را بر عهده گرفتند.

این کارشناس با بیان این نکته که مردم کشور ژاپن از نظر فرهنگی، آگاهی بسیار زیادی نسبت به زلزله دارند، ادامه می‌دهد: در آن کشور، فرهنگ‌سازی مقابله با زلزله از دوران دبستان آغاز می‌‍‌شود و همه موارد رویارویی با زلزله، آموزش داده می‌شود و تمامی مردم در این مورد توجیه هستند و در موقع وقوع این رخداد ترسناک، بسیار سریع اقدام می‌کنند. در ژاپن افزون بر مقاوم‌سازی، وجود سیستم‌های پیشرفته شبکه لرزه‌نگاری در آن کشور، باعث شده است که در زلزله اخیر، مسئولان موفق شوند 30 ثانیه قبل از وقوع زلزله، به مردم هشدار دهند.

کامران تهرانی‌نسب نیز که خود مدتی در ژاپن بوده است، در ایــن مورد می‌گوید: اخیرا زلزله 9 ریشتری ژاپن که از نظر قدرت، پنجمین زلزله بزرگی است که از سال 1900 میلادی گزارش شده، تا کنون جان بسیاری از شهروندان ژاپنی را گرفته است. این زلزله در ژاپن ویرانی‌های زیادی به بار آورد، اما پس از این رخداد، ساخت و ساز دوباره در کشور آغاز شد و در طراحی وساخت آن‌ها تدابیر ایمنی بیشتری لحاظ شد تا در صورت وقوع حادثه‌ مشابه، خسارت‌ها به کمترین حد ممکن برسد.

این دانش‌آموخته فیزیک می‌افزاید: معمولاً ساختمان‌های ژاپنی، رفتار بسیار پایداری در مقابل زلزله از خود نشان می‌دهند. نحوه بازسازی سریع و ایمن ساختمان‌های آسیب‌دیده در زلزله ژاپن نیز از جمله مواردی است که مورد توجه کارشناسان کشورهای دیگر قرار دارد. ژاپنی‌ها معتقدند هر چقدر هم خانه‌‌شان را محکم بسازند، باز در مقابل زلزله بسیار شدید ممکن است مقاومت لازم را نداشته باشد. از این‌رو هر بار به سوی طرحی نو می‌روند که جدیدترینش «تشک هوا» است تا جلوی هر ضربه زلزله را بگیرد و پیش از اصابت به ساختمان، تکانه را خنثی کند.

تهرانی‌نسب با بیان این نکته که این سیستم، خانه‌ها را در زمان زلزله از لرزش‌های پیاپی حفاظت می‌کند، می‌گوید: کار این سیستم اینگونه است که با وقوع اولین لرزه، در کمتر از یک ثانیه، یک سنسور فعال می‌شود و کمپرسور هوا را به کار می‌اندازد و هوا را به داخل کیسه بزرگ جاگذاری شده در فونداسیون خانه هدایت می‌کند، با پر شدن آن از هوا، خانه به جای کف زمین، بر روی یک کیسه هوا قرار می‌گیرد و به جای لرزش‌های شدید ویرانگر، تنها دچار تکانه‌های بسیار خفیف می‌شود. پس از پایان زمین‌لرزه، به کمک یک سوپاپ، هوا از کیسه خارج می‌شود و خانه به زمین می‌نشیند. این سیستم اینک در دهها خانه در ژاپن به کار گرفته شده است.

ع. درویشی