ایران‌بوم

تپه حسنلوی نقده با قدمتی بیش از شش هزار سال قبل از میلاد به عنوان یکی از با ارزش ترین میراث های فرهنگی باقیمانده از گذشتگان، نمادی از تاریخ کهن این سرزمین و یکی از افتخارات ما ایرانی هاست ولی این گنجینه عظیم این روزها حال و روز خوبی ندارد و در حال فراموشی ست.

آذربایجان غربی با هزاران اثر تاریخی و باستانی، رازدار چندین هزار سال تاریخ و تمدن ایرانی اسلامی است که یکی از مهمترین این آثار تپه تاریخی حسنلو در 12 کیلومتری شهرستان نقده در جنوب این استان است که گویا مورد بی مهری قرار گرفته و مسوولان فرهنگی قدر این گوهر ارزشمند را هنوز به خوبی نمی دانند.

تپه حسنلو بر اساس نظر کارشناسان میراث فرهنگی، بزرگترین شهر و دژ در نوع خود در عصر آهن در منطقه خاورمیانه به شمار می رفت که قدمت آن به سه هزار سال پیش می رسد.

چندی پیش که برای دیدار با فرماندار نقده به این شهرستان سفر کرده بودم در راه بازگشت فرصتی پیش آمد تا برای نخستین بار سری به این اثر تاریخی زده و از نزدیک با این اثر باستانی و کهن آشنا شده و با گردشگران آن به گفت و گو بپردازم.

نبود تابلوهای راهنما برای یافتن این مکان تاریخی از نخستین مشکلاتی بود که گردشگران را در همان ابتدا با دردسر مواجه ساخته بود ولی پس از اندک زمانی با پرس و جو از روستاییان بالاخره موفق به یافتن آن بر بالای یک تپه مرتفع شدم.

مشاهده وضعیت بد این مجموعه تاریخی و عدم رسیدگی به آن و گلایه های متعددی که از زبان مسافران و گردشگران شنیدم، نه تنها قلب من بلکه هر دلسوز فرهنگ غنی ایران را به درد می آورد.

وقتی بر بالای این تپه رفته و وارد مجموعه آثار حسنلو شدم، غبار سکوت و فراموشی و بی توجهی را که به خوبی بر این آثار قدیمی و زیبا سایه افکنده بود با تمام وجودم حس کردم.

این اثر مهم باستانی و تاریخی به امان خدا رها شده و کسی برای استقبال از گردشگران و حتی راهنمایی آنها در آنجا حضور نداشت به جز نگهبانی که در یک کیوسک در حال استراحت بوده و آگاهی زیادی از قدمت و پیشینه این اثر نداشت.

بوته های علف های هرز که در گوشه گوشه این اثر تاریخی دیده می شد و کاهگل دیوارهای این مجموعه که در حال ریزش بود نشان می داد که مدتهای مدیدی است به این اثر تاریخی رسیدگی نشده است.

تپه باستانی حسنلو به همراه مهمترین اثر مکشوفه آن یعنی جام ˈزرین حسنلوˈ با قدمتی بیش از شش هزار سال قبل از میلاد مسیح نمادی از تاریخ کهن ایران است که هم اکنون در میان تلی از غبار فراموشی عمر کهن خود را با آه و افسوس سپری می کند.

تپه باستانی حسنلو یکی از مهمترین اماکن باستانی و تاریخی ایران و جهان به شمار می رود که حتی پیش بینی شده است در آینده ای نزدیک برای ثبت در آثار جهانی به سازمان یونسکو معرفی شود ولی دریغ از این همه قدمت و ارزش که در گوشه ای زیر غبار مانده است.

گردشگران علاقه مندی که از برخی نقاط دوردست کشور برای دیدن این اثر خود را به این منطقه رسانده بودند گنگ و مبهوت از شرایط و وضعیت این اثر زیبا در میان محوطه آن در حال قدم زدن بوده و تنها به تکان دادن سرشان که ناشی از افسوس آنها بود اکتفا می کردند.

وجود گرد و خاک و مسیر نامناسب دسترسی به این مجموعه به گونه ای است که مشکلاتی را برای بسیاری از بازدیدکنندگان از این اثر به وجود می آورد به طوری که بالا رفتن از شیب تند آن برای هرکسی امکان پذیر نیست.

یکی از گردشگران در حال گردش در میان محوطه این مکان سر گفت و گو را با من را باز کرد و گفت: به همراه خانواده اش از تهران به این مکان آمده و به هیچ عنوان انتظار نداشت با چنین شرایطی در این اثر تاریخی و کهن مواجه شود.

حمید مبلغی افزود: از بیشتر آثار تاریخی کشور به همراه خانواده اش دیدن کرده ولی حتی آثاری که قدمت چندانی نیز نداشتند به این حد مورد بی مهری و بی توجهی قرار نگرفته اند.

وی یادآور شد: در این مکان حتی یک نفر راهنما نیز وجود ندارد که در زمینه این اثر تاریخی برای آنها توضیحاتی ارایه کرده و یا حتی بروشوری که آن را معرفی کند به آنها بدهد.

گردشگر دیگری از اهالی همدان نیز گفت: در کشورهای دیگر از آثاری به مراتب کم اهمیت تر از این اثر زیبا، درآمدهای کلانی در زمینه جذب گردشگر کسب می کنند ولی این اثر تاریخی به حال خود رها شده و هیچ متولی خاصی ندارد.

زهرا رهنما افزود: اندکی مرمت و سرمایه گذاری در این مجموعه تاریخی می تواند آن را به بزرگترین قطب گردشگری تبدیل کند که متاسفانه از این امر غفلت شده است.

اما آنچه در این مکان بیشتر جلب توجه می کرد تابلوهای فلزی کوچکی بود که برای معرفی نقاط مختلف این مجموعه در آن نصب شده بود و نوشته های آن به مرور زمان از بین رفته، مخدوش شده و یا در میان تلنباری از علف های هرز مدفون شده بودند.

ای کاش مسئولان عزیزی که امروزه هر لحظه به بهانه های مختلف از افتخارات تپه حسنلو و جام زرین آن سخن به میان آورده و به این افتخارات می بالند، روزی را در سیمای یک گردشگر در ویرانه های این مجموعه بی نظیر تاریخی قدم بزنند تا ببینند که چگونه بخشی از میراث تاریخی کشور و این شهر در حال از بین رفتن بوده و روز به روز از شمار گردشگران آن کاسته می شود.

مجموعه تاریخی تپه حسنلو با قدمت کهنی که از آن برخوردار است می تواند با اندکی توجه و سرمایه گذاری به یکی از مهمترین قطب های گردشگری شمالغرب کشور تبدیل شود.

تپه حسنلو در میان جلگه ای سرسبز و خرم که به نام 'سلدوز' معروف است و در کنار قریه ای به همین نام قرار دارد.

بر اساس داده های باستان شناسی، این تپه در 10 دوره مورد سکونت قرار گرفته است که دوره دهم که قدیمی ترین دوره سکونت حسنلو به حساب می آید مربوط به هزاره ششم تا هزاره سوم قبل از میلاد است و دوران هایی را شامل می شود که تپه حسنلو زیاد مورد توجه نبوده است.

از دوره چهارم سکونت در حسنلو یعنی در هنگام وقوع آتش سوزی بزرگ تا دوره هفتم سکونت ( 2200 سال پیش از آتش سوزی) آثار ساختمانی به دست آمده است که دلالت بر سکونت افراد در این تپه دارد از این رو دوره هفتم بین 2500 تا 3000 قبل از میلاد است که در این دوره از ابزار مفرغی استفاده می شد.

دوره ششم بین 2000 تا 2500 قبل از میلاد و دوره پنجم 1300 قبل از میلاد است.

از دوره پنجم سکونت در این تپه که از مختصات دوره پنجم سکونت در حسنلو به شمار می رود وجود ساختمان های خشتی و گلی است.

ظروف سفالی خاکستری رنگی به دست آمده است دوره چهارم 1300 تا 800 قبل از میلاد ( همان دوره آتش سوزی بزرگ ) است.

در این دوره تمدن بسیار درخشانی در حسنلو وجود داشت و ساختمان های آن از سنگ ساخته شده بود.

دوره سوم سکونت در تپه حسنلو دوره مادها و کمی پیش از آنهاست که نیمی از دوره هخامنشی را نیز در برمی گیرد و به دو قسمت A و B تقسیم می شود.

دوره A قدیمی تر از دوره B است و دوره دوم همزمان با نیمی از دوره هخامنشی، همه دوران پارت و نیمی از دوران ساسانی است و دوره اول که لایه ای بسیار ضعیف است، اواخر دوره ساسانی و اوایل ظهور اسلام را شامل می شود.

دوره چهارم حسنلو مهم ترین دوره فرهنگی این تپه است که دژ نظامی (برج و بارو) و سه تالار بزرگ ستون دار از عمده واحدهای ساختمانی مکشوفه در این دوره هستند.

این سه تالار ستون دار در یک زمان ساخته نشده اند؛ اول تالار ستون دار شرقی، سپس تالار ستون دار جنوبی و در آجر تالار ستون دار غربی ساخته شده است.

ساخت هر تالار جدید باعث منزوی شدن تالار قبلی شده است که شواهد حفاری موید آن است که هر سه بنای ستون دار به عنوان یک مرکز مذهبی مورد استفاده بودند.

دژ حسنلو و دیوار دفاعی آن نیز که دور تا دور قلعه را فراگرفته است شامل دیواری به قطر سه متر و ارتفاع هفت متر است.

در فاصله سی متری از باروی قلعه، برج های مربع شکلی به ابعاد 10×10 متر ساخته شده و بخشی از آن (حدود پنج متر) از بارو (دیوار قلعه) بیرون زده بود.

حیاط مرکزی: در مرکز دژ حسنلو یک حیاط چند ضلعی نامنظم ساخته شده است. دور تا دور این حیاط را تالارهای ستون دار، ایوان های دراز و اتاق های کوچک و بزرگ تشکیل می دهند. در انتهای جنوبی حیاط قربانگاه قرار دارد و در انتهای شمالی آن چند لوح سنگی به ارتفاع سه متر و بدون هیچ گونه علامت دیده می شود.

بناهای وابسته به حیاط مرکزی نیز عبارت اند از:

بناهای شرقی: در جنوب شرقی حیاط مرکزی یک تالار وسیع با چند انباری از زیر خاک بیرون آمده است که در این تالار خمره های بزرگ متعددی یافت شده است و در شمال این انبار قدیمی ترین و اولین تالار ستون دار به طول شش و عرض چهار متر قرار گرفته که راه ورودی آن از انبار است.

در مرکز این تالار دو ردیف چهار ستونی تعبیه شده که فاصله ستون ها از یکدیگر پنج متر است و در کنار دیوارها ته ستون های سنگی دیده می شود.

محراب یا محل اصلی معبد در جنوب تالار قرار دارد و در شمال این تالار چند اتاق کوچک و بزرگ ساخته شده است که در میان این تالار اسکلت دو اسب پیدا شده است.

بناهای جنوبی: در جنوب حیاط مرکزی یک واحد ساختمانی شامل اتاق ها و تالارهای متعدد ساخته شده است که معبد دوم شامل تالاری ستون دار است و بخشی از این واحد ساختمانی را تشکیل می دهد.

به فاصله 5/3 متری از در ورودی سمت شمالی تالار، سکویی به اضلاع 2×3 متر قرار دارد که این سکو احتمالاً جهت انجام پاره ای از مراسم مذهبی چون تقسیم قربانی یا قرار دادن پی سوز به کار می رفته است.

در وسط جبهه جنوبی تالار، محلی شبیه محراب ساخته شده است که از آن به اتاق کوچک پشت معبد راه دارد که در داخل معبد محلی برای روشن کردن آتش مقدس در نظر گرفته شده بود و در جنوب غربی معبد اجاقی مستطیل شکل دیده می شود.

بناهای غربی: در گوشه جنوب غربی حیاط مرکزی معبد سوم یا تالار ستون دار سوم قرار دارد که این واحد ساختمانی از سمت شرق به حیاط مرکزی، از غرب به دیوار غربی قلعه (برج و باروی حسنلو)، از جنوب به راهرویی باریک و از شمال به راهی که در گذشته از معابر دژ حسنلو بود و به دروازه غربی حسنلو می رسید، محدود می شود.

این دروازه تنها راه ورودی دژ حسنلو از غرب است و واحد ساختمانی جنوب غربی که تالار ستون دار آن جدیدترین تالار ستون دار حسنلو به شمار می رود، در شمال غربی معبد دوم (واحد ساختمانی جنوب حیاط مرکزی) احداث شده است.

از گوشه جنوب غربی حیاط مرکزی دری به سوی تالار ستون دار این واحد باز می شود که تالار ستون دار این مجموعه به ابعاد 15×60×15 متر و تقریباً مربع شکل است.

سبک استقرار ستون های آن شبیه واحد جنوبی حیاط مرکزی است که دو ردیف چهار ستونی به انضمام دو پایه ستون هایی که در کنار دیوار قرار دارند سقف را نگهداری می کردند.

شیوه ساخت این تالار با حذف پایه های ستون های کنار دیوار، شبیه بناهای دوره هخامنشی مخصوصاً تالارهای ستون دار کاخ های تخت جمشید است.

حیاط مرکزی با ورودی بزرگی به اتاق های غربی حیاط که بخشی از فضاهای واحد غربی را تشکیل می دهند و سپس به تالار ستون دار این واحد ارتباط پیدا می کند که این واحد ساختمانی نیز در شمال دارای ورودی بزرگی است که با پله های درازی به طول 9 تا 11 متر به داخل راهروی بلندی به طول 22 متر و عرض 9 متر راه پیدا می کند.

مهمترین اثر مکشوفه تپه باستانی حسنلو که اهمیت ویژه ای در جهان و باستان شناسی برخوردار است جام طلایی حسنلو است که در تابستان 1985 به وسیله 'رابرت دایسون' از این مکان کشف شد.

این جام یک پارچ طلایی است که 20سانتی متر بلندی و 20 سانتی متر قطر دارد که در تاریخ باستان شناسی ایران و جهان یکی از مهم ترین اکتشافات علمی و از نادرترین آثار تاریخی، دینی و هنری دنیای باستان به شمار می رود.

وزن این جام 950 گرم است و هم اکنون در موزه ایران باستان تهران نگهداری می شود.

این جام اثر کاملا خیره کننده ای است، زیرا بیش از حد ظریف کاری داشته و فاقد ترکیب مجلل است.

قدمت جام طلایی کشف شده از تپه حسنلو در حدود دو هزار و 800 سال برآورد شده است چرا که این جام طبق نظر کارشناسان، 800 سال قبل از میلاد مسیح ساخته شده و بر روی بدنه این جام معروف، نقش های بسیاری حک شده است که احتمالا داستان حماسی را روایت می کنند.

کلیه نقش ها به وسیله یک نوار تسمه ای در بالا و یک تسمه در پایین محدود شده اند، صحنه ها بنابر اهمیت شان در یک یا دو ردیف که تنها با خط زمینه فرضی تقسیم شده اند، ترکیب یافته اند.

در بالاترین ردیف سه تن از خدایان هر یک سوار بر یک ارابه قرار دارند؛ دو ارابه به وسیله قاطر و یکی از آنها با گاو نر کشیده می شود.

در برابر سومین خدا کاهنی ایستاده است که جام بلندی را به دست دارد که این کاهن موی خود را در جلو پیشانی به طرف بالا شانه کرده است و گویا یک گوسفند قربانی را که به وسیله دو مرد در پشت سر وی آورده شده اند هدیه می کند.

این خدایان احتمالاً عبارت اند از خدای هوا که ممکن است به وسیله گاو نری که ارابه او را می کشد، مشخص شود.

دیگری خدای زمین که کلاه شاخداری به سردارد و سرانجام خورشید که با دایره خورشید بالدار روی سرش قابل تشخیص است.

تپه حسنلو یکی از مهمترین اماکن باستانی و تاریخی ایران و جهان به شمار می رود و باستان شناسان ایرانی و خارجی قدمت آن را حدود 800 تا 1400 سال قبل از میلاد تخمین زده اند و حدس دیگر آن است که آثار مربوط به ویرانه های تپه حسنلو در 700 یا 650 سال قبل از میلاد به آتش کشیده شده است.

شناسایی و حفاری این تپه باستانی در سال 1313 صورت گرفت و در سال 1315 بوسیله سر اورل اشتین دانشمند انگلیسی چندین گمانه در آن زده شد و مقداری هم اشیاء به دست آمد.

در سال 1326 یک کاوش تجارتی بوسیله فرهادی انجام گرفت که محمود راد نیز بازرس فنی این حفاری بود.

در سال 1328 از طرف اداره کل باستانشناسی علی حاکمی به اتفاق محمود راد مأمور کاوش علمی در این تپه باستانی شدند.

در سال 1334 شمسی یک هیئت مشترک ایرانی و امریکایی به ریاست پروفسور رابرت دایسون در تپه حسنلو مشغول کاوش شدند که در این حفاری و کاوش، از خرابه ها شهر، دژی از زیر خاک بیرون آمد که به عقیده باستان شناسان متعلق به قوم 'مانا' است.

دیوارهای این بناها و منازل و معابد آن با پایه های سنگی ساخته شده و در بالای آنها از آجرهای بزرگی به طول، 40 عرض 23 سانتیمتر و ضخامت 14 سانتیمتر استفاده شده است.

در سال 1337 هیئت مشترک ایران و امریکا ضمن حفاری در این تپه موفق به کشف جام بزرگ طلای حسنلو شد که دارای ارزش جهانی است.

در این حفاری اشیا دیگری همچون اقسام ابزار و ادوات جنگی مانند شمشیر، خنجر، نیزه، سرنیزه هایی از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالی و اشیای استخوانی سنگی سفالی، شیشه ای و فلزی گوناگون که هر یک دارای ارزش تاریخی، باستانی و هنری هستند، کشف شده است که در موزه های ایران باستان، آمریکا، فرانسه و دیگر کشورهای جهان نگهداری می شود.

مقدار زیادی از اشیاء حسنلو که امروزه در سالن موزه ایران باستان دیده می شود بوسیله این هیئت علمی به موزه تهران آورده شده است. ضمناً گزارش این حفاری بوسیله هیئت مزبور در جلد اول گزارشهای باستان شناسی در شهریور ماه 1329 چاپ شده است.

ساکنان اولیه تپه حسنلو احتمالا ماناها بودند که تمدنی بس وسیع و درخشان از خود به یادگار گذارده اند و محل سکونت آنها سرزمین های جنوبی دریاچه ارومیه بوده و نامشان به صورت «مان» در کتاب تورات هم آمده است.

وجود تپه های باستانی دیگر حکایت از این دارد که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه های اطرافش از یک تیره بوده و با هم داد و ستد و ارتباط داشته اند.

از اشیای مکشوفه در این تپه چنین به نظر می رسد که آثار مفرغی آنها کاملا قابل مقایسه با آثار مفرغی لرستان یعنی قوم کاسی است.

به طور تقریبی 14 تپه باستانی در اطراف تپه حسنلو شناسایی شده اند که نشان از آبادانی، آب و هوای مناسب و رشد فرهنگی انسانهای روزگار کهن در این ناحیه دارند.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان غربی و مدیر پایگاه حسنلو می گوید: این اثر تاریخی یکی از با ارزش ترین آثار کشور و آذربایجان غربی به شمار می رود که پیش بینی شده است بتدریج مورد ساماندهی قرار گرفته و بستر لازم برای حضور پرشمار گردشگران در آن فراهم شود.

محمد قربانی افزود: امسال برای مرمت این اثر 150 میلیون تومان اعتبار تخصیص یافته است که بر همین اساس کار مرمت بقایای معماری این مجموعه نیز آغاز شده است.

وی گفت: پیش بینی شده است برای مرمت این اثر که با استفاده از کاهگل خواهد بود از یک نوع ماده شیمیایی نیز در این ترکیب استفاده شود که در برابر رطوبت و باران مقاوم خواهد بود.

قربانی اضافه کرد: برای ساماندهی این مجموعه نیز از جمله آزادسازی اطراف برج و باروهای این مجموعه، فنس کشی، نصب تابلوهای راهنما در مسیر و داخل مجموعه، ایجاد گیشه بلیط فروشی و فراهم ساختن سایر امکانات رفاهی برای بازدیدکنندگان نیز مبلغ 600 میلیون تومان از سازمان میراث فرهنگی درخواست اعتبار شده است.

وی افزود: ضمن اینکه در کنار این امر تحلیل رایانه ای مجموعه حسنلو نیز در دست بررسی قرار دارد.