ایران‌بوم

وقتی 28 مرداد نزدیک می‌شود یا اسم کودتا به گوش می‌رسد پشت انسان می‌لرزد. کودتا یعنی کشتار بی‌رحمانه، حمام خون، بی‌عدالتی و عقب ماندگی در همه سطوح. به روایت دایرهِ‌المعارف‌ها در تاریخ مضبوط و مکتوب بیشتر از250 کودتای نظامی ثبت شده است. اولین کودتا در سال 509 قبل از میلاد در امپراتوری رم رخ داده است. آخرین کودتای قبل از میلاد مسیح همان کودتای معروف علیه ژولیوس سزار امپراتور رم است که در تاریخ ادبیات جهان به تراژدی موسوم شده است و بر پایه روایت آن آثار زیادی خلق شده است. ‌

در بین فهرست انواع حکومت‌ها در تاریخ بشر، حکومت‌های کودتایی زشت‌ترین وجه از اشکال حکومتی در تاریخ بوده‌اند. برخی از کودتاهای تاریخ موفق و برخی ناموفق بوده‌اند. اما همه آن‌ها موجب سیاه شدن صفحات زیادی از تاریخ بشر بوده‌اند. ‌

مفهوم کودتا1 به تعابیر گوناگون و با اصطلاحات مختلف از اوائل تاریخ در اسناد و نوشته‌ها به کار رفته است. اما این اصطلاح فرانسوی اولین بار در سال 1811 در زبان انگلیسی به معنای امروزی خود به کار رفته است؛ آن هم زمانی که از سرنگونی حکومت انقلابی فرانسه به دست ناپلئون بناپارت در سال 1799 یاد شده است. کودتا که یک ترکیب واژگانی فرانسوی است در اغلب زبان‌های دنیا معادل واژگانی مشخصی ندارد و لذا از همین عبارت در معنای خاص امروزی استفاده می‌شود. ‌

در لغت‌نامه‌ها از کودتا به عنوان اقدام بخشی از نیروی نظامی یک کشور علیه حکومت مستقر در آن کشور، خلع سلاح بخش دیگر نیروی نظامی وفادار به حکومت و سرانجام سرنگونی آن حکومت اسم برده شده است. در لغت‌نامه‌ها وجه دیگر کودتا را خشن بودن و خونین بودن آن ذکر کرده‌اند. ‌

در سال‌های قبل از میلاد مسیح چهار کودتا و از آغاز تاریخ میلادی تا قرن نوزدهم ده الی دوازده کودتای معروف رخ داده است. در این میان عمده کودتا‌ها در قرن بیستم اتفاق افتاده است.‌

از معروف‌ترین کودتاهای تاریخ می‌توان از کودتای 1913 انور پاشا در امپراتوری عثمانی، کودتای 1952 سرهنگان در مصر، کودتای 1952 باتیستا در کوبا، کودتای 1958 عبدالکریم قاسم در عراق، کودتای 1960 سرهنگان در ترکیه که منجر به روی کار آمدن ژنرال جمال گورسل شد، کودتای 1965 هواری بومدین در الجزایر، کودتای 1967 سرهنگان در یونان و کودتای 1973 آگوستو پینوشیه در شیلی نام برد. ‌

برای اطلاع کسانی که تصور می‌کنند عصر کودتاهای نظامی به سرآمده بد نیست یادآور شویم که در قرن بیست و یکم میلادی یعنی از سال 2000 تا کنون هم 27 کودتا در این سو و آن سوی جهان رخ داده است و این بدان معنا است که هنوز قالب کودتا در تعریف حکومت از بین نرفته است. آخرین آن هم که دو هفته پیش در موریتانی رخ داد.‌

تعدادی از کشور‌ها اصولا کودتا خیز بوده‌اند. برخی کودتاها در این کشور‌ها به صورت زنجیره‌ای ثبت شده‌اند. مانند سلسله کودتاهای پاکستان، افغانستان، عراق، آرژانتین، برزیل و کودتاهای فراوان آمریکای مرکزی در قرن بیستم که در فاصله‌های کوتاه اتفاق می‌افتاد. ‌

کودتای 28 مرداد 1332 علیه دولت دکتر محمد مصدق و در حقیقت علیه نهضت ملی شدن نفت در ایران از مشهور‌ترین و شاید از بد‌ترین کودتاهای تاریخ معاصر است که بعد‌ها در آمریکای لاتین، آسیا و آفریقا از الگوی 28 مرداد گرته برداری شد. در اغلب دایرهِ‌المعارف‌های جهان از این کودتا به عنوان یکی از شاخصه‌های مداخله هژمونیک آمریکا در دیگر کشور‌های جهان نام برده شده است. عده‌ای این کودتا را ریشه ناامنی‌ها و بی‌ثباتی‌های عمیق در خاورمیانه و غرب آسیا توصیف کرده‌اند. ‌

کودتای 28 مرداد نتیجه توطئه‌ای مشترک از سوی انگلیس و آمریکا و عوامل آن‌ها در ایران بود. بهانه ظاهری کودتا قدرت گرفتن حزب توده و افزایش نفوذ اتحاد شوروی در ایران بود. در حالی که این بهانه حتی در زمان خودش ارزش و اعتبار کمی داشت. شاید هم حزب توده با قدرت‌نمایی‌های پوشالی خود راه را برای تثبیت این بهانه هموار کرد. ‌

کودتای 28 مرداد سه بازو و یا سه وجه عمده داشت. وجه اصلی تصمیم بریتانیا و آنتونی ایدن وزیر خارجه این کشور برای حفظ منافع نفتی خود در ایران بود. ایدن که بعد‌ها به نخست وزیری انگلیس هم رسید مدعی است که طرح کودتا در لندن ریخته شده و عوامل انگلیس در ایران برای اجرا با مانعی به نام آمریکا و منافع آمریکا روبرو بودند که باید از میان بر می‌داشتند.‌

بازوی دوم آمریکا و عوامل آمریکا در ایران است. فضل‌الله زاهدی از جاسوسان آلمان نازی در جنوب ایران بود که در پایان جنگ جهانی دوم از سوی سازمان سیا به خدمت گرفته شد و مثل بسیاری دیگر از جاسوسان حرفه‌ای آن دوران خود را در اختیار طرف برنده جنگ جهانی دوم قرار داد. زاهدی از عوامل نظامی و غیرنظامی فراوانی که در داخل ایران در اختیار سیا بودند بهره کافی برد.‌

بازوی سوم اوباشی بودند که نه عامل سیا بودند و نه برای اینتلیجنت سرویس کار می‌کردند. آن‌ها چاقو کش‌ها و هرزه هائی بودند که برخی از آنان تا روز کودتا به اتهام چاقوکشی در زندان به سر می‌بردند و به دعوت زاهدی از زندان آزاد شدند و در برابر دستمزدی کم و شاید وعده چند دست چلو کباب به خیابان‌ها ریختند و این صفحه سیاه تاریخ را رقم زدند. ‌

بی‌دلیل نیست که شعبان جعفری معروف به شعبان بی‌مخ تا آخرین روز‌های حیات پلشت خود در آمریکا از این که او را کودتا چی و تاجبخش خوانده بودند ابراز تعجب می‌کرد. او اصرار داشت که هرگز در حد و قواره کودتا و تاجبخشی نبوده و اصولا در روز 28 مرداد 1332 نمی‌دانسته چه می‌کند و کار او چه عواقبی دارد.‌

به روایت آنتونی ایدن انگلیس اجرای طرح کودتا را به آمریکا واگذار کرد تا نگرانی واشینگتن از ترکتازی انگلیس در ایران از بین برود و در حقیقت آمریکا مجری طرح کودتائی بود که عوامل انگلیس در ایران مثل برادران رشیدیان و اوباشی چون شعبان جعفری و رمضان یخی آماده اجرای آن بودند. ‌

برخی از سیاستمداران غربی از جمله مادلین آلبرایت وزیر خارجه آمریکا در زمان بیل کلینتون از کودتای 28 مرداد به عنوان مانع بازدارنده‌ای بر سر راه دموکراسی در ایران و <میراثی شوم و وحشتناک> نام برده‌اند. ‌

تاکتیک بسیار مهم کودتاچیان در ایران ترتیب دادن جنگی روانی یا نمایشی بود که اراده محکم طرفداران نهضت ملی نفت را در هم بشکند. مهم‌ترین عنصر این تاکتیتک الغای این حس به جامعه بود که طرفداران نهضت ملی به سادگی صحنه مقاومت را ترک خواهند کرد. ‌

بهترین آموزه تاریخی برای ملت ما و بقیه ملت‌های جهان همین نکته بسیار مهم است. ایجاد شکاف در صف واحد مردم تاکتیک هر دشمنی است که کمر به نابودی اتحاد ملت‌ها ببندد. کودتای 28 مرداد به ما نشان داد که ایستادگی در برابر دشمن مانع از تحقق اهداف شوم آن دشمن خواهد شد. درس 28 مرداد بسیار گران و خونین بود. اما نباید این آموزه ارزان به فراموشی سپرده شود.‌

1.coup d'tat‌