ایران‌بوم

سپاس خدای را که پارسی زبانان از موهبتی بزرگ برخوردارند و به گنجینه ای گرانقدر از دانش و فرهنگ ایران دسترسی دارند. ذخیرۀ فرهنگی کهن و پربار سرشار از گوهر جهان افروز و مومیایی ها و نوشداروها که مرهم بسیاری از درد های آدمی است.
شاهنامه ساده ترین ودلپذیرترین اثر هنری زبان پارسی است. هنر توصیف فردوسی در شعر فارسی بی نظیراست. وصف درگیری ها و گفت و شنود ها ، دانش و رامش وبزم ها و رزم ها ، روشن و آشکــار و دل انگیز است. آرمان های اجتماعی مردم امروز ما با هزار سال پیش یکسان نیست ولی استخوان بندی سخن فارسی همان است که فردوسی پرداخته است.
هرجا درشاهنامه معانی ژرف انسانی پیش می آیـــد زبان فردوسی برنده تر و اندیشه اش آفریننده تــر می شود. فردوسی بزرگ مردی از مردان مرد شعر و هنر جهان است.داستان های باستان را با عشق بارهاخوانده ودر فراز و نشیب حوادث آن روزگار فراوان اندیشده بود،بنابراین گوهر جهان افروزسخن او مایه ای از شور درون خود او دارد.
شاعر بزرگ توس آن چه را از آزادگی ونام بلند و مردمی در دل دارد ، در سیمـــای رستــم نقــش می بندد. فردوسی حکیم است. شاهنامه ی او در عین ثبت گذشته ی فرهنگی ایران در سطح عالی هنری، منبع بزرگی از حکمت است. فردوسی فلسفه وجهان بینی خود را از تاریخ می گیرد و در لباس داستان ها به تصویر می کشد.
کافی است شاهنامه را باز کرد و بیت نخست آن را خواند، آن گاه تا سرتاسر شاهنامه را نخوانی و اندیشه نکنی رهایت نخواهد کرد وپس اندیشه ی بسیار شاید بارها وبارها بــر گلستان خرد و دانش وفرهنــگ حکیم بنشینی و گوش دل بدان بسپاری ، لـذتی است بی انتها، مهری است جاودان که بــر قلب و روح انسان چیره می شود.کافی است انسان باشی، از چه مردمی باشی ، فرقی نخواهد داشت،چرا که فردوسی انسان و حکیمی جهانی است که حکیمان جهان را یارای برابری با او نیست واین برای ما افتخاری بس بزرگ است.

انگیزۀ تحقیق

آثار هنرمندانِ هر روزگار، رنگ و بوی اجتماع زمان خود را دارد و نمایندۀ روحیات و فــراز و نشیب‌های اجتماعی هر دوره می‌باشد. پس بررسی این آثار از نگاه‌ها و زوایای مختلف گامـی در جهت شناخت بهتر تاریخ اجتماعی یک ملت است. یکی از این زوایا که می تواند مورد مطالعه قرار گیرد، جامعه‌شناسی آثار ادبی است و هدف از بررسی محتوای آثار ادبی، تحلیل و شناخت شخصیت اجتماعــی پدید آورندگان آنها و شناسایی وضعیت اجتماعی است که موجب پدید آمدن چنین آثاری شده است.

جامعه‌شناسی در شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی عنوان رسالۀ حاضر است که بر اساس همین هدف تهیه شده است.

1-2. پیشینهٔ تحقیق

جامعه‌شناسی ادبی که به بررسی درون مایه‌ها، مضامین و محتوای اثر، جهان بینی وفکر و فرهنگ شاعر یا نویسنده ، به ویژه مباحث اجتماعی درادبیات فارسی می پردازد، کاری نوپاست وتا کنون کـارهای آن چنان که قابل توجه باشد، در این زمینه به طور دقیق انجام نگرفته است. رساله ی حاضر به منظورپژوهش و نگارش و بررسی عناصر زنده و پویای ادب و فرهنگ گذشته در شاهنامه ی فــردوسی به منظـــور اعتلای فرهنگی و اجتماعی جامعه فراهم گردیده است . امید است با تمام کاستی های موجود تــوانسته باشم گامی هرچند کوچک در این زمینه برداشته باشم.

1-3 . روش تحقیق

برای تدوین این رساله که شامل هفت فصل می باشد به روش زیر عمل کرده ام.

بعداز تهیه ی منابع معرفی شده، توسط استادان ارجمند راهنما جناب دکتـــر قــــاسم انصاری و مشاور جناب دکـــتر صفاری در مورد جـــامعه شناسی ادبی و شاهنامه ی فردوسی به مطالعه و تنظیم فهرستی از مطالب مورد نظر و تهیه ی فیش در موضوعات مختلف در جامعه شناسی پرداختم.بعد از پایان کــــار فیش برداری ،برگه ها را دسته بندی نمــوده و به نسبت اهمیت و تقدم نگارش ،آنهــا را مرتب نمودم.
در مرحله ی بعد ، مطالب را فصل بندی کردم و موضوعات مربوط به هــر فصــل را نوشته وبعد از این که به نظر استادان راهنما و مشاور رسانیدم ، براساس نظـرات و راهنمایی های ایشان اصلاحـات لازم را انجام دادم وبرای تایپ آماده نمودم.
برای نوشتن این پایان نامه از(108)کتاب به عنوان منبع استفاده کرده ام،كه دربخش فهرست منابع و مآخذ اسامی آن ها ذكرشده است. مبنای كاربرای مطالعه و ذكرشواهد،(شاهنامه ی فردوسی براساس چاپ مسکو به کوشش دکتر سعیدحمیدیان،انتشارات قطره،چاپ پنجم،1379) ، بوده است.

1-4 . فصول تحقیق

موضوعات مختلفی که در هفت فصل تنظیم شده است، به قرار زیر می باشد:

فصل اول – دراین فصل به کلیاتی در مورد هــدف وانگیزه ی تحقیق و پیشینه ی تحقیق و چگــونگی انجام تحقیق و روش آن و بررسی فصول هفت گــانه ی آن و سرانجـام کار، چکیده ای از کل مطالب بررسی شده در این رساله پرداخته شده است.

فصل دوم- مختصری درباره ی جامعه شناسی ادبـی و مفاهیم اصــلی و اصطلاحات مهــم جامعه شناسی است و بازگوکننده ی این واقعیت است،که جـــامعه شناسی ادبیـــّات می کوشد، تاثیــــراتی راکه شاعــران ونـــویسندگان از جــامعه ومقتضیّات روزگار و ضــرورت ها وعــوامل اجتماعی می پذیرند وتاثیـراتی را که شاعــر ونویسنده و آثــار آنــان در روند امـور ونهادهای اجتماعی ، سیــــاسی و فرهنگی به جــا می گذارد، روشن ســـازد و نقش مهمی را که ساختار اجتمــاعی و فرهنگی جامعه در دوره ای معیّــن از حیات اجتمـاع در گسترش و محدودیّت کمیّت و کیفیّت هنر ایفا می کند،نشان می دهد.

فصل سوم-به بررسی هر چند کوتاه زندگی ،اثر و سبک و جایگاه فردوسی در شعر فارسی اختصاص داده شده است. با جستجو در خُلق و خوی حکیــم، وی را مردی به تمام معنا فــــر هنگ دوست وانسان که در جای جای شاهنامه در لا بلای داستان ها با قهرمانان هم پا و هم سخن می گردد و سراینده ی خــرد و مهــــر و عشق و داد و خداشناسی است، یافتم.
در روزگارستایشگری ها ، مـــــدیحه سرایان چاپلوسی که در خلوت «کارهای دیگر» می کردند، محبوب بودند و آن ها که دل در گرو بالندگی و آگاهی مردم ایران داشتند، نه تنها تمام دارایی خود را خرج فــرهنگ کهــن خود کردند و سی سال در این کــار رنج بردند و سرانجام در فقــر و تهی دستی، حتا‌‌‌‌‌‌ مفتی شهر هم بر جنازه ی او نماز نخواند واجازه ی دفن در گورستان عمومی شهر را نیز ندادند. امّـا حکیــم توس می دانست نمی میرد ، چرا که تخم سخن را پراکنده است وهمیشه زنده وجاوید در قلب های ما ایرانیان و همه ی مردم اندیشمند جهان خواهد بود.

فصل چهارم-آداب و رسوم مردمان گوناگون در شاهنامه به ویژه ملت ایران که از هــــزاره های دور و با گذشت زمان در این سر زمین شکل گرفته است که بخشی از فــرهنگ کنونی ملّت ایران را به وجود آورده است، از زمره ی زیباترین رفتارهای گروهی انسان ها در جهان به شمار می رود. یکی از انگیزه های اصلی پایداری فرهنگ و تمدّن ایران و علّت پویایی آن، هم سویی و هماهنگی با رشته های گوناگون علم وادب و اخلاق و اندیشه، در راستای زمان است. ایرانیان، تنها در یک رشته سرآمد دیگران نبوده اند، بلکه در میدان هنر، فرهنگ ، ادب، فلسفه ،عرفان ، دانش ، نــوآوری و سایر علــوم و فنون در درازنای تاریخ پر افتخار خویش کــم مــانندو گـاه بی همتا بوده اند .از خط و نقّاشی و موسیقی و معماری وکشاورزی و علوم و ادبیات گرفته، تـا هنـرهای دستی و قالی بافی وآشپزی و گلّه داری و پرورش گل و گیاه و آداب و رسوم ملّی و دینی و چگو نگی آداب معــاشرت و گذشت ها واز خـــود گذشتگی ها ، ایران وایرانی را در جهان ، نام آور ، پرآوازه و سربلند شناسانده است . در این فصل کوشیده ام تا چگونگی آداب و رسوم ایرانیان در شاهنامه را تا به حدّ امکان گردآوری نمایم.

فصل پنجم- این فصل به ارزش های اخـــلاقی در شــاهنامه اختصاص دارد.حکیم توس مرد اخلاق و شایسته ی ایران زمین است که در سرتاسر شاهنامه هرگز زبان خود را به سخنان ناشایست آلوده نمی کند. قهـــرمان داستان هایش را از( آزو طمع) برکنار می خواهد وپای بند به وفا و پیمانی که می بندند می خواهد و در همه جا نام خدای را برزبان قهــرمانان خــود جـــاری می دارد و هــرگز به دنیـا دلبستگی نشان نمی دهد ونیرنگ و نا راستی را نکو هش می کند وداد راستی سرمــی دهد واز خــردو مهــر و عشق وداد و دهش وهم اندیشی سخن ها برزبان پهلوانان جاری می کند، پرداخته شده است.

فصل ششم- دراین فصل به جـایگاه خـانواده به عنــوان اولیّن و استــوارترین نهاد اجتماعی در شاهنامه و عشق و زناشویی که پایه ی اصلی تشکیل خانواده است و مسایل مربوط به ازدواج و مراحل مختلف آن در شاهنامه پرداخته می شود. چرا که عشق و زناشویی در شعــر فــردوسی نه رابطه ای انکـار کردنی است و نه پیوندی است گناه آلودو نهان داشتنی. بلکه موضوعی است انسانی و حیـات بخش و در عیــن حال همانند سایر هنرها و افتخار آفرینی ها در عرصه ی اجتمــاعی ،حمــاسه ای است در عــالم زیستی و اجتماعی،که پی هم آیــی فرزندان نــام آور و نســل های پیروز و پیــروزی بخش را ممــکن می سازد.وهم چنین به جایگاه و شخصیّت زن در شاهنــامه و ویژگی های زنا ن در برخورد با حوادث روزگار و هم اندیشی آنـان در مواقع ضروری با مردان ،صبـر و استقامت و مهــر و وفای آنان در محیط خانواده به مردان خود و تـربیت و پرورش فرزندان شایسته و برخی دیگر از ویژگی های مثبت و منفـی (زنان بیگانه) و روش و رفتار آنها در زندگی ، لبــاس، آرایش، خرد ، سیــاست ، و مــادری کردن زنــان شاهنامه پرداخته می شود.

فصل هفتم- عمــرجشن های ایران،برخی شان با عمر این ملت و مردم برابر است.پاره ای از جشن ها ی ایران ، چون نـوروز و مهـرگان و گاهنبارها که ریشه های طبیعی دارند،از یاد و تاریخ و رسوم وآداب و زندگی ایران جدا نیست.سلسله ها ،شاهان ،زورمندان، فرق گوناگون آمده و رفته اند .شکست ها و پیروزی ها ، روزگار شادی و قدرت و غم واندوه و سوگ،آمده و سپری شده است. میلیون هــا مردم در سراسر تاریخ این مرز و بوم با شادی و خلــوص و اعتقاد این جشن ها را را برگزار کرده و رفتــه اند .بسا مهاجمان به این مرز و بوم تاخته و خواستــه اند زبـان و ادب و دین و رسوم شان را براندازند،آن ها نیز ناکام به زیر خاک بی نام ونشان یـا ملعون و منفور رفته اند . از پس هزاران سال،هنوز مردم این مرز و بوم به فارسی سخن می گویند و می نویسند. همان آداب و رسوم را دارند. همـان جشن ها را برپا می کنند که از پس ما نیز چنین خواهد بود . همه ی این معتقدات و آداب ورسوم ،از جمله جشن هــا، خصایل و ویژگیهای ماست.
و به نــوع خــوراک مردمان درشــاهنامه و تغییراتی که به مرور زمان در غذاها و نوشیدنی ها وروش سفره آرایی پرداخته می شود و هم چنین به نــوع پوشش و روش تهیــه ی آن و نــوع مسکن از آغاز وکاربرد انواع مصالح در ساختن خانه ها و طرح ها ی گوناگون در معمــاری داخلی خــانه هــا و فضای قصرها و میدان های بزرگ شهر و مواردی از این قبیل پرداخته می شود.
و به بررسی اختراعات و پیشرفت ها یی که مــردمان شاهنامه از دوران اساطیری تا بعد ها برای زندگی بهتر به آن ها رسیده اند ،که بیشتر آن اکتشافــات و اختــراعات تاکنون هم سر مشق بسیــاری از پیشرفت های بشر کنونی بوده است. وهم چنین به طبقات اجتماعی و جــایگاه هرکدام از پیشه ها و ارزش و اهمیّت آن ها و به ورزش و بازی های گوناگون در شاهنامه پرداخته می شود.
وسرانجام به موسیقی و ارزش آن در تمــام روزگاران در شــاهنامه و آشنایی با انواع آلات موسیقی و کار برد آن در مواقع گوناگون پرداخته می شود.

1-5 . چکیده ی سخن:

و سرانجام سخن این که، شاعران و نویسندگان آیینۀ تمام نمای جامعۀ خویش هستند و هر آن چه را که جامعه‌شناس می‌خواهــد در مطالعۀ عینی ســاختارها و نهادهای اجتمــاعی ببیند، شاعــر و نویسنده با شامۀ تیز خود بوییده و با ســرانگشتان حساس خــود حس کرده، با گـوش جان شنیده و با چشم دل دیده است. قهرمانان و شخصیّت‌هـای آثار ادیبان معـرّف جامعۀ آن هاست، با همه ی دردهـا ، امیدها ،غم ها و شادی هایشان.

پس برماست تا با مطا لعه ی دقیق در آثار بزر گان، پی به اندیشه ی آن ها ببریم و در حــد توان خود اندیشه ی ناب نیاکان خـود را به آیندگــان انتقال دهیم تا تــوانسته باشیم اندکی ادای دین کرده باشیم .به امید روزی که هر ایرانی با گذشته ی پُر بار خود آشنا گردد و آن ها را در تمام مراحل زندگی به کار برد وسینه به سینه با امانت کامل به آیندگان انتقال دهد. به قول استاد محمد علی فروغی: «وظیفه ی هرایرانی است که شاهنامه بخواند و دیگران را به خواندن آن ترغیب کند، چرا که فردوسی قباله و سندنجابت ملّت ایران را تنظیم فرموده است.»

فهرست مطالب

عنوان صفحه

پیشگفتار
فصل اول:کلیات
1- 1 انگیزه تحقیق 1
1-2 پیشینه ی تحقیق 1
1-3 روش تحقیق 1
1-4 فصول تحقیق 2
1-5 چکیده ی تحقیق 5

فصل دوم
2-1 جامعه شناسی ادبی 6
2-2 مفاهیم واصطلاحات جامعه شناسی 7

فصل سوم
3-1 زندگی فردوسی 10
3- 2 اثرو سبک 12
3-3 مباحث اجتماعی در شاهنامه 16

فصل چهارم
آداب ورسوم 19
4- 1 پیشباز 19
4--2 بدرقه 28
4--3 آداب ورود به بارگاه 29
4--4 آداب دادن خلعت و هدایا 31
4--5 آداب انتخاب جانشین و نشستن برتخت شاهی 37
4--6 آداب نیایش و یاد خدا 42
4--7 سوگواری 48
فصل پنجم
ارزش های اخلاقی 61
5-1 آبادگری 61
5- 2 آز 65
5-3 تکبر و غرور 68
5-4 تعلیم و تربیت 69
5-5 آداب معاشرت(دوست یابی) 73
5-6 خرد و دانش 76
5-7 دادگری وعدالت 82
5-8 راستی و درستی 88
5-9 رازداری 89
5-10 سرنوشت و تقدیر 93
5- 11 مشورت 100
5-120 مرگ 107
5- 13 نیرنگ 112
5-14 وفا به عهد و پیمان 115

فصل ششم : عشق و ازدواج و مراحل آن
6-1 – خانواده 123
        انواع ازدواج درشاهنامه 125
        ازدواج بامحارم 125
        ازدواج درون گروهی 125
        ازدواج برون گروهی 126
        مراحل ازدواج
        طالع بینی پیش از ازدواج 133
        پرهیز از ازدواج با بیگانه 134
        همسرگزینی 135
        خواستگاری 136
        ویژگی عروس 136
        نژادو خاندان عروس 136
        رونما 137
        پذیرش عروس 137
        دعوت ازخانواده ی داماد 138
        آزمایش داماد 138
        پیشکش به عروس وداماد 138
       عقدکنان 139
       جشن عروسی 140
       جهاز 140
       جشن عروسی در خانه ی داماد 141
       پاگشا 141
6-3- زن 145

فصل هفتم
7-1-جشن ها 166
        آتش(سده) 166
         نوروز 168
       زادجشن 168
        مهمانی 171
7-2- اختراع و پیشرفت 174
7-3- خوراک 177
7-4-پوشاک 180
7-5- مسکن 182
7-6-طبقات اجتماعی 187
        مردان وابسته به دربار 189
        شاهان 189
        شاهزادگان 190
        دستوران 190
        سپهسالاران 191
        پهلوانان 191
        موبدان 192
        دبیران 193
        گویندگان 194
        اخترشناسان 194
        پزشکان 195
        خوابگزاران 195
        گنجوران 195
        پیامبران 195
        نوازندگان 196
        خوالیگران 196
        زنان وابسته به دربار 197
        شاهان 197
        شهبانو ها 197
شاهدخت ها   198
پرستندگان 199
کنیزان 199
فرستادگان 199
پهلوانان 199
مادران 200
7-7-بازی وتفریح 200
چوگان بازی 200
شکار 202
تیراندازی 203
نیزه اندازی 204
کشتی 205
سوارکاری 205
شطرنج ونردوچگونگی پیدایش این دو بازی 206
7-8-موسیقی وآلات آن 208
کوس(تبیره) 210
چنگ 210
رود 210
بربط 210
تنبور 211
سنج 211
فهرست منابع ومآخذ 213
       چكیده انگلیسی