کتاب
دایرة المعارف فارسی - میراثی پایدار
- كتاب
- نمایش از جمعه, 23 تیر 1391 07:58
- بازدید: 5743
برگرفته از روزنامه اطلاعات
کامران فانی
یکی از رویدادهای مهم فرهنگی در ایران امروز رونق و شکوفایی دایرة‌المعارف‌نگاری است. این شکوفایی را مدیون دکتر مصاحبیم که با تألیف و تدوین «دایرة المعارف فارسی» الگویی در برابر چشم مانهاد تا به آن بنگریم و از آن بیاموزیم و درس بگیریم. اگر امروز جامعه ما پرسشگر شده و اگر این پرسشگری نیاز به پاسخ‌های درست و آموزنده دارد. این همه مدیون کارسترگ دکتر غلامحسین مصاحب، بنیانگذار واقعی دایره المعارف نگاری جدید در ایران است.من بیش از سی‌سال کتابدار مرجع بودم. همیشه علاقۀ اصلی‌ام پاسخگویی به پرسش‌های مراجعه‌کنندگانی بود که نو میدانه پا به کتابخانه می‌گذاشتند و سرگردان بودند چگونه پاسخی درست برای پرسش‌های خود بیابند. در طی سالیان دراز هزاران بار به «دایره المعارف مصاحب» رجوع کرده‌ام و پاسخ‌های خود و دیگران را در آن یافته‌ام. در کنار آن خودم هم درگیر کار تدوین و تألیف چند دایره المعارف بوده‌ام و بخش مهمی از زندگی‌ام در همین راه سپری شده است. نخستین تجربه‌ام «دایرة المعارف تشیع» بود که در طرح تدوین و نحوة اجرایش طبعاً همواره «دایرة المعارف فارسی مصاحب» در مقابل چشمانم بود. اما آنچه بیش از همه خود را مدیون دکتر مصاحب می‌دانم در تدوین «دانشنامه دانش‌گستر» بود که در واقع دنبالۀ کارسترگ دایرة المعارف مصاحب است که با همان شیوه و روش و مضمون و محتوا، البته مفصل‌ترو گسترده‌تر و با ذکر مطالب جدیدتر اینک در 18 جلد منتشر شد است. این دانشنامه اگر حسنی دارد، این حسن بی‌تردید مدیون دکتر مصاحب و اثر ماندگار اوست.دایره المعارف نویسی سابقه‌ای کهن در ایران داشته، اما به شیوة جدید با کار دکتر مصاحب شروع می‌شود. قبــــل از او چــــــند دایرة المعارف اندک شمار از جمله دایره‌المعارفی که سعید نفیسی جلد اولش را چاپ کرد و نیز بخش‌های دایره‌المعارفی «لغت‌نامۀ دهخدا» و غیره هیچ کدام با معیارهای دایره المعارف‌های جدید تطابق نداشت. همیشه این سؤال برای من مطرح بوده که چگونه اولین دایره المعارف واقعی به سبک جدید، بدون هیچ سابقه‌ای ناگهان در خلأ پدید می‌آید، دایره‌المعارفی که در نهایت دقت و صحت و کمال است.
این بیشتر به یک معجزه شبیه است و این معجزه در درجه اول به‌دست همت والای دکتر مصاحب انجام پذیرفت. دکتر مصاحب از چند نظر شایستگی این کار را داشت و شخصیت چند گانه و چند وجهی او این شایستگی را به او بخشیده بود. نخست اینکه شخصیتی علمی بود، روحیه علمی داشت، ریاضی‌دان و منطق دان برجسته‌ای بود و ریاضیات و منطق طبعاً دقت نظر و نظم و نظام به انسان می‌بخشد. دومین ویژگی منش ایشان بود، پیگیر و کوشا و مصمم بود و تا حد وسواس به آن عمل می‌کرد. سومین ویژگی دانش گسترده و عمیق او در معارف عمومی بود. دکتر مصاحب علاوه بر تبحر در ریاضیات و علوم دقیقه با معارف دیگر هم آشنا بود. فرهنگ ایرانی و اسلامی را خوب می‌شناخت، زبان عربی را هم خوب می‌دانست. چند زبان خارجی می‌دانست و اطلاعات گسترده‌ای دربارة فرهنگ غربی داشت. سرانجام اینکه توانایی مدیریت داشت، مدیریت علمی و اداری، هر دو باهم، دایره المعارف نویسی کاری گروهی است و سرپرستی آن، مدیریت می‌خواهد.
دایره‌المعارف فارسی مصاحب چگونه تدوین و تألیف شد؟ دکتر مصاحب به زودی متوجه شد که تدوین چنینی دایره‌المعارفی اصلاً نیاز جامعه ایرانی را برآورده نمی‌کند و خود طرحی نو افکند، طرحی که بسیار فراتر از الگوی انگلیسی آن بود در واقع او دایره المعارفی جدید پدید آورد. تألیف یک دایره المعارف چند مرحله دارد:
مرحله اول انتخاب و تعیین مدخل‌ها (یا به اصطلاح مرحوم مصاحب مطلع‌ها) است. نکته بعدی مسأله ضبط و تلفظ مدخل‌ها از جمله اسامی خاص و نیز معادل یابی فارسی اصطلاحات خارجی است. تلفظ اسامی خارجی و نیز نحوة ضبط آن‌ها به خط فارسی یکی از مهمترین میراث‌های گرانبهای دکتر مصاحب است. ایشان معتقد بود اسامی خارجی را باید درست تلفظ کنیم و درست بنویسیم. تا آن زمان هیچ ضبط و ربطی برای برگرداندن اسم‌های خارجی به فارسی وجود نداشت. اسامی خارجی را با تلفظ فرانسه آن‌ها که معمولاً غلط هم بود می‌آوردند. مصاحب برای نخستین بار بر تلفظ دقیق هر زبان تأکید کرد. اگر امروزه ما عموماً تلفظ صحیح اسامی خارجی را رعایت می‌کنیم و به ضبط درست اسامی خاص حساسیت داریم، در واقع میراث گرانبهای او را پاس می‌داریم. دکتر مصاحب نسبت به آن حساسیت بسیار داشت. در انتخاب مؤلف و مترجم بسیار سختگیر بود. اهل تعارف و مجامله نبود، می‌دانیم که او حتی علی‌اصغر حکمت و دکتر لطفعلی صورتگر را هم برای همکاری در دایره‌المعارف نپذیرفت و عذر هر دو را خواست. از میان مؤلفان برجسته دایره المعارف مصاحب می‌توان به دکتر زریاب‌خویی و دکتر زرین‌کوب اشاره کرد و از میان مترجمان به سلیمان حییم فرهنگ نگار برجسته که دکتر مصاحب ترجمه مقالات مربوط به یهود را به او واگذار کرد که نشانه حسن انتخاب اوست. آخرین مرحله مهم در دایره المعارف نویسی مسأله ویراستاری و انتخاب ویراستاران دایره المعارف است. دایره‌المعارف‌نویسی کاری گروهی و دسته جمعی است.
دکتر مصاحب با همکاری هیئت تحریه خود از جمله احمد آرام، مصطفی مقربی، محمود مصاحب، فریدون بدره‌ای و ابراهیم مکلا در واقع پدید آورندگان اصلی دایره‌المعارف مصاحب هستند. از چند نوآوری دکتر مصاحب هم در این دایره المعارف یاد کنم. یکی مسأله اختصارات است که در ایران کمتر مطرح بوده و به کار رفته است. دکتر مصاحب به وفور از علائم اختصاری استفاده می‌کند و رعایت آن را به خصوص در کتاب‌های مرجع لازم می‌داند. رعایت رسم‌الخط و نقطه‌گذاری یکسان را هم در دایره المعارف‌ها واجب می‌داند و بخش مفصلی از مقدمه دایره المعارف را به شرح قواعد آن اختصاص می‌دهد. در انتخاب حروف مختلف چاپی و نحوة حروف‌چینی و چاپ دایره‌المعارف هم نهایت ذوق و سلیقه را به کار می‌برد. از حل معضل «صفر» هم بگویم. ظاهراً ما ایرانیان متوجه نبوده‌ایم که «صفر» با «نقطه» فرق می‌کند. صفر یعنی تو خالی، ولی صفرهای ما همیشه تو پر بوده‌اند. دکتر مصاحب ریاضی‌دان خلط میان صفر و نقطه را که دو علامت کاملاً متمایز‌اند ذنب لایغفر می دانست و در دایره المعارف خود هم برای صفر علامتی شبیه به 5 بدون دندانه ابداع کرد. امروز ما، دست کم در کتاب‌های جدی، صفر نقطه‌وار نمی‌نویسیم. صفرهای ما همه تو خالی‌اند. دکتر مصاحب در واقع از کلی‌ترین تا جزئی‌ترین مسائل را همواره در مد نظر داشت و به رعایت آن درحد کمال ملتزم بود. می‌دانست که کار درست علمی باید پایه‌ای استوار داشته باشد. کمال طلبی او الگوی آرمانی همة دوستداران حق و حقیقت است، اگر هم نتوان به آن رسید، دست کم می‌توان به آن نزدیک شد. یاد و خاطرۀ مهر آمیزش همواره پایدار باد.
