ایران‌بوم

قلعه آژیدهاک (ضحاک)، در 16 کیلومتری جنوب شرقی شهر سراسکند مرکز شهرستان هشترود و در ارتفاعات کوه سرمه‌لو واقع شده و دو رودخانه قرانقو و شوی چای آن را برگرفته‎اند.
این قلعه حدود 10 کیلومتر طول و یک تا دو کیلومتر عرض دارد و از عظیم‌ترین محوطه‌های باستانی استان آذربایجان شرقی است. این مجموعه براساس بررسی‌های سطحی باستان‌شناختی از هزاره‏ی دوم پیش از میلاد تا دوران تیموریان مسکون بوده و آثار به جا مانده بر سطح تپه، بیشتر به دوران اشکانیان تعلق دارد که اوج شکوفایی منطقه محسوب می‌شود.

تاریخچه‏ی بررسی و پیشینه‏ی قلعه

در سال 1830م کلنل مونت ایت انگلیسی منطقه باستانی قلعه اژدهاک را کشف و آن را آتشکده‌ای کهن معرفی کرد.
در سال 1840م راوالینسون انگلیسی از محل بازدید کرد و بر خلاف نظر مونت ایت آن را قلعه‌ای ساسانی دانست.
در سال 1963 کارل شیپ از محل بازدید و پاویون موجود را بررسی و گزارش مستندی با عکس ارایه کرد.
در سال 1350 مرحوم محمدتقی مصطفوی از محل بازدید و ویرانه‌های آن را بقایای دژی از اعتلای قرون وسطی و چهارطاقی موجود را پاویون و از تاسیسات دوران ساسانی معرفی کرد. وی نخستین کسی بود که بقایای محوطه مسکونی ما قبل تاریخ قلعه اژدهاک را نیز شناسایی کرد و آن را متعلق به دوره مادها دانست.
در سال 1971 ولفرام کلایس، باستان‌شناس آلمانی، در سفری تحقیقاتی به استان آذربایجان شرقی با تشویق و راهنمایی کارل شیب مان محل قلعه اژدهاک را بررسی و گزارش جامعی ارایه داده است و بالاخره حفاری‌های علمی باستان‌شناختی قلعه از پاییز سال 1379 به سرپرستی جواد قندگر و اعضای هیات، به ترتیب حسین اسماعیلی عتیق معاون هیات و محمد رحمت‌پور، عضو هیات و تعدادی از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشته باستان‌شناسی مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس تهران و دانشگاه آزاد اسلامی ابهر آغاز شد و تا کنون شش فصل آن انجام شده است. نتیجه 6 فصل حفاری در قلعه ضحاک در 4 محور قابل بیان است.
تالار آجری و وابستگان آن
این مجموعه در محوطه‌ای که معماری آن روی صخره احداث شده، به دست آمده. ابعاد این تالار 11×11 متر از داخل که با احتساب قطر دیوارها ابعاد بیرونی آن 15×15 متر است شیوه آجرچینی دیوار همانند آجرچینی‌ بنای چهارتاقی و فاصله آن با بنای چهارتاقی 30 متر است اصل قرینه‌سازی در این سازه به طور کامل رعایت شده است. به طوری که از سمت داخل در چهار جهت ودر هر دیوار یک تاقچه بزرگ به درازای 3 متر و ژرفای 60 سانتی‌متر و بلندای 30 سانتی‌متر از کف تالار ایجاد شده که چهار نیم‌ستون گچی تزیینی در داخل و دو نیم ستون ظریف در لبه‎ی خارجی دارند. افزون بر این تاقچه‌ها یک تاقچه کوچک به عرض 5/1 متر و عمق 60 سانتی‌متر و ارتفاع 30 سانتی‌متر از کف تالار به صورت قرینه در چهار جهت بنا تعبیه شده است. این تالار از چهار سو، دارای ورودی است که در سمت دیگر تاقچه بزرگ احداث شده و ورودی‌های چهارگانه به چهار راهرو پایان می‎یابد.
سازه اصلی بنا از آجرهایی به ابعاد 32×32 و ضخامت 7 تا 8 سانتی‌متر با ملات گچ که در منطقه فراوان یافت می‌شود ساخته شده است و از صخره‌‎‏ی موجود، به جای پی بنا استفاده شده و پس از مسطح کردن کف صخره، سازه را روی آن، ساخته‎اند.
کف تالار هنگام ساخت با گچ اندود شده و این عمل، پیاپی تکرار شده است به طوری که چندین لایه کف در محل دیده می‌شود. همه دیوارها با گچ اندود شده و این عمل نیز به کرات انجام گرفته است. تعداد زیادی قطعات گچ‎بری از داخل آوار به دست آمده که نشان‏گر تزیین دیوارهای تالار، به وسیله‏ی گچ‌بری‌های متنوع است.
با توجه به نقوش گچ‌بری‌ها که تعدادی از آن‏ها با نقش‎های مذهبی آراسته شده‌اند و این که تالار از چهار جهت ورودی دارد گزینش، آن به یک مکان مذهبی و شاید به مذهب مهر مورد توجه است.

سازه آجری چلیپایی شکل و وابسته‎های آن
این سازه شامل یک تالار چلیپایی شکل و دو اتاق تو‌درتو در ضلع غربی و شمالی است. نوع آجرچینی آن شبیه بنای چهارتاقی و تالار است که همزمانی ساخت این سه ساختمان را نشان می‌دهد. سازه از بیرون و درون با گچ اندود شده و کف آن با اندود گچ و آجر فرش شده است. کل سازه از آجرهایی به اندازه 32×32 و به ضخامت 5 و 6 سانتی‌متر با ملات گچ ساخته شده است. راه دسترسی بنا از دو سوی باختری و خاوری است. در بخش باختری این سازه، یک اتاق مستطیل شکل با همان سازه احداث شده که با راهرویی به بنای چلیپایی مرتبط می‌شود.

مجموعه‏ی بناهای خشتی و سنگی
غالب بناهای به دست آمده، از نوع بناهای خشتی و سنگی هستند که در جوار بناهای آجری تالار و چلیپایی ساخته شده و به همدیگر مرتبط هستند. سنگ‌های به کار رفته در این سازه‌ها، بیش‎تر سنگ رودخانه‌ای هستند. تنها در یک تالار که در فصل ششم به دست آمده، از سنگ‌های شکل‌دار و کنده‎کاری شده استفاده شده است. مانند سازه‌های آجری تمامی سطوح بناهای خشتی و سنگی نیز با گچ اندود و پاره‎ای رنگ‌آمیزی شده‌اند.

برج دیده‌بانی گرد با سنگ لاشه و ملات گچ
این برج دایره‌ای شکل، در بخش باختری قلعه قرار گرفته و برخلاف دیگر برج‌ها، که در داخل و میان دیوارهای تدافعی قلعه قرار دارد در داخل قلعه و به فاصله 6 متری دیوار اصلی آن واقع شده است و در نتیجه‎ی حفاری‌های فصل چهارم از زیر آوار بیرون آورده شد.
این برج از نظر مصالح ساختمانی و نوع ساخت، هم‌دوره با دیگر تاسیسات قلعه و به شکل دایره‏ی کامل است، با دیوارهایی به بسترای 90/2 سانتی‌متر. اندازه قطر داخلی برج 90/5 سانتی‌متر است که دارای چهار نورگیر است. این برج پس از حفاری باز سازی کامل شد.
فصل ششم کاوش‌های باستان‌شناختی قلعه ضحاک هشت‎رود هم‎چون سال‌های گذشته، از میانه تابستان سال 1384 آغاز شد. در این فصل، فعالیت‌های کاوش روی شش عدد تراشه با ابعاد 10×10 متر جمعا در زمینی به ابعاد ششصد مترمربع در قسمت شرقی مجموعه متمرکز گشت و 80 روز ادامه پیدا کرد.
در این فصل و در ادامه کاوش‌های سال‌های پیش بازمانده معماری اشکانی متشکل از مجموعه‌ای از اتاق‌ها، راهروها و دیگر عناصر معماری از دل خاک بیرون کشیده شد و در مرحله پس از آوار‌برداری از درون اتاق‌ها و راهروها، نقشه‎ی اصلی معماری و سازه‌ها مشخص شد و بدون درنگ، اقدام به نقشه‌برداری شد.
عناصر معماری در این مجموعه مانند بناهای پیدا شده در سال‌های پیش از خشت و سنگ هستند ولی شکل سازه‎ها و تزیینات آن با سازه‎های پیشین متفاوت هستند. تمامی سطوح دیوارهای مکشوفه با گچ اندود شده‌اند و نوعی گچ به کار رفته نیز با یافته‌های قبلی متفاوت است. بدین معنی که جنس گچ استفاده شده در این بخش از مجموعه بسیار مرغوب و خیلی ریزدانه هستند در صورتی که اندود گچ به کار رفته در سازه‎های قبلی درشت دانه بوده است. پس از اندود گچ بر روی دیوارها سطح آن رنگ‌آمیزی شده است.
اندازه هر کادر به عرض 72 سانتیمتر و ارتفاع آن در حال حاضر نامعلوم است. چرا که به علت فرو ریختن دیوارها تعیین اندازه دیوارها در حال حاضر غیرممکن است و تخمین زدن و تعیین بلندای این کادرها ممکن نیست و ما نمی‌دانیم که این کادرها تا زیر سقف ادامه داشته‌اند یا نه ولی از آوار به دست آمده و تعداد قطعات گچ‌کاری‌های رنگ‌آمیزی شده پیدار شده چنین برمی‎آید که رنگ‌آمیزی تنها در بخش پایانی نزدیک به کف اجرا شده است در داخل هر یک از کادرها از یک رنگ استفاده شده و رنگ‌های به کار رفته به ترتیب از سمت غرب به سمت شرق عبارتند از قرمز _ آبی _ قرمز _ آبی _ زرد _ قرمز _ سبز لجنی.
هنرمند نقاش با مهارت تمام این رنگ‌آمیزی را اجرا کرده، به طوری که در انتهای دیوار شمالی که در قسمت شمال شرق زاویه‌ای با دیوار ضلع شرقی به وجود آورده است. نیمی از کادر و دیوار ضلع شمالی و نیم دیگر آن در دیوار ضلع شرقی قرار گرفته و سبز لجنی در این دو نیمه کادر به طرز زیبایی اجرا شده است.
کف اتاق‌ها و راهروهای به دست آمده با گچ اندود شده است، در کف یکی از اطاق‌ها از سنگ و گچ و به صورت قطعه‎هایی با اندازه 22×37 سانتیمتر کف‌سازی شده است و این کف در زیر دیوار خشتی شمال اتاق نیز وجود دارد و نشان‏گر این مساله است که از پیش از ساخت این بنای خشتی، بنای دیگری وجود داشته که تخریب شده و فقط کف آن باقی مانده است. در بال خاوری این بخش از محوطه و در داخل دو عدد تراشه مجموعه زیبایی از دیوارهای برجای مانده از یک بنای باشکوه سنگی به دست‌ آمد که نوع سنگ‌های به کار رفته، سنگ گچ است و اندازه‎ سنگ‌ها بسیار بزرگ هستند و روی پاره‎ای از قطعات سنگ، نقوش گل و گیاه حجاری شده است ضمنا دو عدد ته ستون زیبا نیز از این محل متعلق به دوره اشکانی کشف شده کف این قسمت با موزاییک کف سازی شده است و رنگ سنگ های به کار فته در موزاییک سفید و لاجوردی است.
قلعه آژدهاک (ضحاک)، به شماره 429 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.